Jest on historyczną śródlądową drogą wodną, której budowa w 1. połowie XIX wieku posłużyła do połączenia dorzeczy Wisły i Niemna w celu usprawnienia - poprzez ominięcie terytorium ówczesnych Prus narzucających dyktat celny - transportu towarów do portów bałtyckich. Była to największa inwestycja Królestwa Polskiego, stanowiącą jednocześnie ważne, pionierskie przedsięwzięcie inżynieryjne. Ówczesne światowe zdobycze techniki stosowane w budowie kanałów żeglownych przystosowano tu umiejętnie do lokalnych uwarunkowań. Ciąg naturalnych jezior i rzek połączony został odcinkami sztucznych przekopów, z zastosowaniem rozbudowanego systemu śluz, jazów i podnoszonych mostów. Śluzy skonstruowane przez wybitnych polskich inżynierów wojskowych zachowane są w większości do dziś w oryginalnej formie i wciąż wykorzystywane do pokonywania różnic wysokości pomiędzy poszczególnymi odcinkami.

Kanał Augustowski tworzy wraz z otaczającym go krajobrazem integralną całość. Jego fenomen polega na harmonijnym połączeniu naturalnych, wyjątkowo cennych na tym obszarze, walorów przyrodniczych z zabytkową strukturą historycznego obiektu hydrotechnicznego. Atrakcyjność trasy pod względem krajobrazowym i jej krajoznawczy charakter sprawiają, że jest on obecnie eksploatowany jako turystyczny szlak wodny.

Historia

Plany stworzenia połączenia wodnego Wisły z Niemnem sięgają 2. połowy XVIII wieku. Dopiero jednak wprowadzenie przez Prusy w 1821 roku wysokich ceł za tranzyt polskich i litewskich towarów przez ich terytorium zmusiło do realizacji tej koncepcji. Z inicjatywą wybudowania wielkiej okrężnej arterii wodnej wystąpił w 1822 roku minister skarbu Królestwa Polskiego Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Dwie ekipy, polska pod kierownictwem ppłk Ignacego Prądzyńskiego i rosyjska delegowana przez księcia Aleksandra Wirtemberskiego, zajęły się wykonaniem pomiarów niwelacyjno-geodezyjnych i projektów trasy. W 1824 roku car Aleksander I podjął decyzję o rozpoczęciu realizacji i powierzeniu jej stronie polskiej.

Wkrótce rozpoczęto prace przy regulacji rzek Biebrzy i Netty, a w następnym roku przygotowywanie surowców i wznoszenie śluz. Funkcję kierownika robót sprawowali kolejno wojskowi: Ignacy Prądzyński, Jerzy Arnold, Henryk Rossman. Po klęsce powstania listopadowego i likwidacji wojska polskiego budowę kanału przejął Zarząd Komunikacji Lądowych i Wodnych. Prace zostały zakończone w 1839 roku (część planowanej drogi wodnej - połączenie z portem w Windawie nie została zrealizowana).

Kanał, który w założeniu miał odegrać ważną rolę gospodarczą, bardzo szybko stracił na znaczeniu wobec zmiany sytuacji (Prusy wycofały się z wojny celnej już w 1825 roku; w 2. połowie XIX wieku rozwinięta została sieć konkurencyjnych połączeń kolejowych). Niemal od początku miał zatem jedynie rangę lokalną - wykorzystywano go głównie do spławu drewna. Podrzędne znaczenie uchroniło go wszakże przed większymi modernizacjami.

Po II wojnie światowej kanał został podzielony granicą państwową pomiędzy Polską i ZSRR (dziś teren Białorusi). Polski odcinek poddano pracom remontowym po zniszczeniach wojennych. Wpis obiektu w 1968 roku do rejestru zabytków miał na celu zapobieżenie próbom modernizacji urządzeń kanałowych i przystosowania go do norm nowoczesnych środków transportowych. Od lat 80. XX wieku wykorzystywany jest jedynie do celów turystycznych.

Opis

Kanał Augustowski jest obiektem transgranicznym, leżącym w północno-wschodniej części Polski i północno-zachodniej Białorusi. Wykorzystuje polodowcowe obniżenie rynnowe, tworzące pasmo jezior i dolin rzecznych. Polska część kanału obejmuje 83 km - odchodzi od rzeki Biebrzy, łącząc ją sztucznie ukształtowanym przekopem z pierwszą śluzą Dębowo; prowadzi do granicy państwowej, z ostatnią śluzą Kurzyniec leżącą w pasie granicznym. Elementami drogi wodnej są: naturalne jeziora (Necko, Białe, Studzieniczne, Orle, Paniewo, Krzywe, Mikaszewo) i rzeki (Netta, Czarna Hańcza, Klonownica, Płaska, Mikaszówka, Perkucia, Szlamica, Wołkuszanka, Ostaszanka), które połączone zostały za pomocą przekopów i urządzeń hydrotechnicznych. Niemal na całej trasie kanału występują drogi holownicze, biegnące najczęściej jedną stroną żeglugi, w zależności od ukształtowania terenu. Pobliskie jeziora Sajno, Serwy oraz Wigry stanowią rezerwę zasilającą system wodny. Kanał jest utrzymywany w stanie żeglowności, mogą się po nim poruszać jednostki do 100 ton wyporności. Od kwietnia do października organizowane są rejsy statkami Żeglugi Augustowskiej.

Budowle hydrotechniczne wzniesione były z kamienia polnego, licowane cegłą na zaprawie z wapna hydraulicznego; narażone na uszkodzenia elementy licowano ciosami piaskowca lub granitu. Obiekty te, w znacznej mierze niszczone w czasie eksploatacji, poddawano pracom remontowym i modernizacyjnym, stosując bardziej odporne na zniszczenie materiały. W granicach Polski znajduje się czternaście śluz, z których dziewięć posiada oryginalną XIX-wieczną konstrukcję. Pozostałe nie odbiegają od pierwotnych gabarytami i na ogół działają według zasad obowiązujących w latach 30. XIX wieku. Są to śluzy w typie jednokomorowym (np. śluza Swoboda, śluza Gorczyca); jedna - ze względu na największą różnicę poziomów - dwukomorowa (śluza Paniewo). Otwieranie i zamykanie wrót śluzowych jest nadal ręczne, za pomocą dyszla. Przez większość śluz przerzucone są mosty dróg lokalnych (dawniej wszystkie drewniane, dziś żelbetowe). Do utrzymywania stanów wody służą 23 upusty (pierwotnie drewniane, zastąpione betonowymi lub kamiennymi). Ich zastawki poruszane są przez mechanizmy obsługiwane ręcznie za pomocą korby.

Wzdłuż szlaku kanału niezbędnym uzupełnieniem były drewniane i murowane budynki obsługi (odbudowane po zniszczeniach wojennych, często w odmienionej formie).

Na krajobraz kulturowy strefy Kanału Augustowskiego składają się wszystkie elementy przyrody ożywionej i nieożywionej (naturalne lasy, jeziora, podmokłe łąki i torfowiska), w warstwie kulturowej natomiast obszary przekształcone przez człowieka, w tym układy ruralistyczne i urbanistyczne. Zapoczątkowany przed I wojną światową rozwój turystyki związanej z kanałem spowodował powstawanie w miejscowościach letniskowych pensjonatów, hoteli i schronisk turystycznych - dziś zabytkowych obiektów architektury okresu międzywojennego.