Średniowieczne założenie urbanistyczne, które do 1905 r. posiadało prawa miejskie. Pierwsza wzmianka o Kurzętniku pochodzi z 1291, kiedy to osada został przekazana kapitule przez biskupa chełmińskiego Wernera. Prawa miejskie zostały nadane około 1330 r. Rozplanowane wokół kwadratowego rynku otoczone było murami obronnymi, które nie zachowały się. Siatka ulic wychodzących z narożników rynku i przecinających się pod katem prostym jest wciąż czytelna, a towarzysząca jej niska zabudowa odzwierciedla klimat niewielkiego miasteczka. W południowo-zachodnim narożniku miasta ulokowany został w XIV w. kościół parafialny pod wezwaniem Marii Magdaleny. Źródła archiwalne wspominają również o ratuszu, który miał stać na rynku, jednak najprawdopodobniej jeszcze w średniowieczu został rozebrany. Na górującym nad miastem wzgórzu znajdują się ruiny zamku kapituły chełmińskiej. Wejście na wzgórze zamkowe znajduje się od strony miasta, przy kościele parafialnym i jest zorganizowane w formie drogi krzyżowej. Ze wzgórza rozpościera się panorama na Kurzętnik oraz leżące nieopodal Nowe Miasto Lubawskie i dolinę rzeki Drwęcy

Budowę bazyliki rozpoczęto ok. 1330 r., kiedy to zbudowane zostały dwa przęsła prezbiterium. Następnie, do połowy XIV w. wybudowano pseudobazylikowy korpus o niskich ośmiobocznych filarach oraz dolną część wieży. W drugiej połowie XIV podwyższono nawę główną przez wprowadzenie układu bazylikowego. Na początki XV w. przedłużono prezbiterium o trójboczne zamknięte oskarpowane przęsło. Po 1460 r. nawa główna została nakryta czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym, podwyższono również wieżę. Na początku XVII w. , między nawą południową , a prezbiterium dobudowano kaplicę grobową Działyńskich. Wnętrze kościoła jest ozdobione polichromiami pochodzącymi z różnych okresów. Ciekawymi elementami wyposażenia wnętrz są późnogotycki ołtarz szafiasty z początku XVI w oraz brązowa płyta nagrobna wójta bratiańskiego Kuno von Liebensteina. Na nowożytne wyposażenie kościoła składa się ołtarz główny z 1627 r. oraz dwa ołtarze boczne z drugiej ćwierci XVII w., a także stalle, loża kolatorska, chór muzyczny i organy, a także sześć ołtarzy bocznych, drewniany łuk tęczowy z Grupą Ukrzyżowania z 1713 r. Po pożarze kościoła w Łąkach Bratiańskich w 1882 r. sprowadzona została do kościoła w Nowym Mieście Lubawskim łaskami słynąca figura Najświętszej Marii Panny.

Zamek w Bratianie zbudowany przez Krzyżaków około połowy XIV w. w widłach Drwęcy i Welu. Stanowił siedzibę wójta, która została przeniesiona z zamku w Nowym Mieście Lubawskim. W lipcu 1410 r. był świadkiem ostatniej przed grunwaldzka bitwą narady głównych dowódców sił zbrojnych Zakonu. Należy dodać, że wójt zamku w Bratianie dowodził jedna z chorągwi, która wzięła udział w bitwie pod Grunwaldem. Po 1410 roku warownia przechodziła z rąk do rąk. Ostatecznie, pokój toruński zawarty w 1466 r. przyznał zamek Polsce stając się siedzibą starostów królewskich. Od XVIII w. warownia zaczęła popadać w ruinę, żeby w XIX w. zostać ostatecznie rozebraną. Dziś pozostałości zamku bratiańskiego znajdują się w rękach prywatnych, na terenie zabytkowego kompleksu młyna wodnego.

Pierwsze wzmianki o grodzie w Lubawie pochodzą z 1216 r. kościół został zbudowany w 1233 r. w 1257 r. Lubawa i przyległe tereny stały się własnością biskupów chełmińskich. Już wtedy była postrzegana jako znaczny ośrodek miejski. Pierwotny przywilej lokacyjny miast wydany na początku XIV w. przez biskupa Hermana nie zachował się. Jego wznowiona wersja pochodzi z 1326 r. Prawdopodobnie wówczas zarysował się zachowany do dziś regularny układ przestrzenny z dużym kwadratowym rynkiem i wychodzącymi z narożników ulicami wyznaczającymi siatkę przecinających się pod katem prostym ciągów komunikacyjnych. Granice miasta wyznaczał obwód murów miejskich z dwiema bramami głównymi i trzecią prowadzącą do zamku, które się nie zachowały. W obrębie murów miejskich, we wschodniej części miasta wzniesiony został gotycki kościół pw. Św. Anny. Na północny-wschód od miasta biskupi chełmińscy wznieśli zamek, który tworzył samodzielny kompleks obronny.