Proponowane miejsce startu i zakończenia wycieczki

Branice (ul. Sasanek 3) Osada nosząca nazwę Branice pojawiła się w przekazach pisanych w r. 1250. Wspomina ją dokument Bolesława Wstydliwego, przyznający wojewodzie krakowskiemu Klemensowi prawo łowienia bobrów. Do końca XVIII w. wieś była własnością Gryfitów. Szczęśliwie zachowaną do naszych czasów jest budowla zwana lamusem. Wzniesiono ją na pochyłości opadającej ku nizinom nadwiślańskim. Tzw. lamus był główną i reprezentacyjną, nie pozbawioną walorów obronnych rezydencją Branickich. Jej zręby pochodzą zapewne z początków XVI w., kiedy pełniła funkcję wieży obronno-mieszkalnej. Dzisiejszy kształt uzyskała prawdopodobnie ok. r. 1603, po dobudowaniu sieni do pierwotnego jednoprzestrzennego budynku. Inicjatywę rozbudowy rezydencji badacze przypisują Janowi Branickiemu herbu Gryf (zmarłemu w 1611), pełniącemu w latach 1585–1611 urząd starosty niepołomickiego, w latach 1586–1611 łowczego krakowskiego, w r. 1600 kasztelana żarnowieckiego, w latach 1603–1611 kasztelana bieckiego. Do modernizacji siedziby rodowej Jan Branicki zaangażował krakowski warsztat Santi Gucciego. Budowlę wzniesiono na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, o bokach dłuższych 11,45 m i krótszych 9,80 m. Posiada trójdzielne piwnice, sklepione kolebkowo, zbudowane z łamanych kamieni. Kondygnację parterową, wzniesioną z cegieł w układzie polskim, zajmuje sień ze schodami na piętro oraz duża izba nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Pogrążony dach budowli osłonięty został attyką z arkadami i krenelażowym grzebieniem. W pobliżu tzw. lamusa stoi parterowy dwór klasycystyczny z pierwszej połowy XIX w. Murowaną, parterową budowlę wzniesiono na planie prostokąta w układzie dwutraktowym. Od zajazdu przytyka portyk kolumnowy, a od ogrodu ryzalit. Dwór jest przykryty wysokim dachem czterospadowym. We wnętrzu znajdują się trzy kominki klasycystyczne. Przed dworem stoją dwie murowane, parterowe oficynki klasycystyczne. Zespół rezydencjonalny w Branicach otacza ogród z widocznymi resztkami założenia krajobrazowego. Współcześnie obiekt jest zarządzany przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie..

Niepołomice Osada, dziś miasto, powstała w ścisłym związku z kazimierzowskim zamkiem wzniesionym w drugiej połowie XIV w. Królewska siedziba tętniła życiem w dobie jagiellońskiej, będąc miejscem wypoczynku monarchów, punktem wypadowym królewskich łowów, spotkań politycznych i dyplomatycznych. Stąd datowane są liczne dokumenty normujące sprawy państwowe oraz wydawane osobom prywatnym. Towarzyszą im przywileje nadawane Niepołomicom m.in. przez Władysława IV i Jana III Sobieskiego. Podporządkowanie osady sprawom królewskiej rezydencji spowodowało, że nie wykształciła się tu klasyczna osada wiejska. Nadania gruntów dworzanom i urzędnikom sprawiły, że Niepołomice miały quasi-miasteczkowy charakter, mimo że nie posiadały (do połowy XVIII w.) praw miejskich. Doskonale prosperowały karczmy, młyny i browar. Świetność Niepołomic trwała do w. XVII. Przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy i zniszczenia dokonane przez armię szwedzką w dobie „potopu” przesądziły o spadku znaczenia miasteczka – pozostało tylko miejscem, do którego chętnie zjeżdżał królewski dwór, by w pobliskiej puszczy organizować polowania. Bez przeszkód funkcjonowało niegrodowe starostwo i ekonomiczne agendy wielkorządów krakowskich. Nową szansę dały Niepołomicom rozbiory, miasteczko stało się osadą nadgraniczną. Przyspieszyło to rozwój sieci komunikacyjnej i handlowej, powstanie posterunków celnych i granicznych. W ślad za nimi nastąpił rozwój budownictwa. Utrwalono także wizerunek miasta jako ośrodka garnizonowego. Opierając się na austro-węgierskich urządzeniach i budynkach, w dwudziestoleciu międzywojennym ulokowano tu jedną z baz pociągów pancernych, a po II wojnie światowej – jednostkę powietrznodesantową. Kolejna faza rozwoju miasta przypadła na lata międzywojenne.

Zespół kościoła parafialnego (ul. Piękna 2) Wśród zabytków architektury Niepołomic najstarszym, a zarazem najbardziej złożonym jest zespół kościoła parafialnego pw. Najświętszej Marii Panny i Dziesięciu Tysięcy Męczenników z góry Ararat i Jedenastu Tysięcy Męczennic Kolońskich. Pierwotnie dwunawowy, halowy, gotycki kościół powstał z fundacji Kazimierza Wielkiego w latach 1350–1358. Mimo wielokrotnych remontów zachował gotycką bryłę oraz bogaty detal w prezbiterium i zakrystii, natomiast nawa uległa przekształceniu na jednoprzestrzenną. Kolejne epoki wzbogaciły kościół o istotne elementy. Przybudowana w r. 1596 do korpusu kościoła kaplica grobowa Branickich z bogatym wyposażeniem rzeźbiarskim jest łączona z działalnością Santi Gucciego, autora pomnika nagrobnego Branickich. Kaplica stanowi dobry pod względem artystycznym przykład realizacji renesansowego wzoru centralnej kaplicy kopułowej, przetworzonego w duchu manierystycznym. Druga kaplica kopułowa, przystawiona w 1640 do korpusu kościoła z przeciwległej strony, z fundacji Stanisława Lubomirskiego, stanowi przykład kontynuacji tego samego, choć przetworzonego w duchu barokowym typu architektonicznego. Wyposażenie świątyni jest w całości wpisane do rejestru zabytków ruchomych i stanowi bogaty zespół świadczący o historycznych kolejach budowli i miasta. Wśród wyposażenia kościoła istotną grupę stanowią detale architektoniczne z czasów fundacji kazimierzowskiej, m.in. zachowane fragmenty polichromii gotyckiej. Wyposażenie kościoła to także sztukaterie w nawie z końca XVIII w., barokowe ołtarze z XVIII w. w nawie i prezbiterium oraz z XVII w kaplicy św. Karola Boromeusza, a także rokokowa ambona, ława kolatorska z XVI w., renesansowa kamienna chrzcielnica, stalle z XVII w. W skład zespołu kościelnego wchodzą ponadto dzwonnica, wzniesiona w 1837 w tradycji barokowej, oraz murowane ogrodzenie dawnego cmentarza przykościelnego. Do kompleksu kościelnego należą też dworkowa plebania z 1803, przekształcona w XIX–XX w., oraz budynek gospodarczy przy plebanii.

Zamek królewski (ul. Zamkowa 2) Rezydencja królów wzniesiona pierwotnie dla Kazimierza Wielkiego, gruntownie przekształcona w latach 1550–1571 oraz w latach 1585 i 1637, stanowi wspaniały przykład renesansowej siedziby w Polsce. Modernizowany dla Zygmunta Augusta zamek stał się kolejną, po Wawelu, regularnie rozplanowaną budowlą z arkadowym dziedzińcem i przyczynił się do upowszechnienia wśród polskiego możnowładztwa typu architektonicznego o włoskim rodowodzie. Z zamkiem wiążą się zabudowania gospodarcze dawnego folwarku, z których najcenniejszy jest budynek tzw. piekarni, prezentujący typowe formy użytkowego budownictwa XVIII-wiecznego. Niestety, po bogatym niegdyś wyposażeniu królewskiej rezydencji pozostały jedynie ślady w zapisach historycznych oraz detal architektoniczny przybierający okazalsze formy rzeźbiarskie w partii bramnej.

Ratusz i zabudowa miejska (Plac Zwycięstwa 13) Istotną rolę w krajobrazie miejskim Niepołomic odgrywa neogotycki ratusz, wzniesiony ok. r. 1903 według projektu Jana Sasa-Zubrzyckiego. Architekt ten ok. 1903 zaprojektował również kaplicę cmentarną o ciekawej bryle i skromnym, historyzującym detalu. Obydwie budowle stanowią charakterystyczne realizacje cenionego architekta doby późnego historyzmu i dokumentują rozwój miasta przełomu XIX i XX w. Pozostałe budynki użyteczności publicznej, jak siedziba „Sokoła” czy Kasy Miejskiej, nie wyróżniają się formą wśród tradycyjnej zabudowy miejskiej, złożonej z parterowych domów o skromnych detalach historyzujących lub dekoracji „laubzegowej” nawiązującej do wzorów architektury uzdrowiskowej „szwajcarskiej”.

Grodkowice (Grodkowice 1) Wieś między Wieliczką a Bochnią należała do rodziny Żeleńskich przez kilka pokoleń. Stał tam XVIII-wieczny dwór, który pod koniec XIX w. przestał wystarczać właścicielom prowadzącym z rozmachem nowoczesne gospodarstwo rolno-hodowlane. Władysław Żeleński zamówił projekt nowej rezydencji u architekta Teodora Talowskiego. Nowy, murowany dwór wybudowano w latach 1900–06 w stylu „malowniczego eklektyzmu”. Rezydencję otoczono parkiem, w którym znajdował się kort tenisowy. Przed elewacją znajdował się klomb, komponowany wokół fontanny z postacią Goplany w centrum. Po Władysławie Żeleńskim dwór przejął jego syn Karol, który podtrzymywał tradycje gospodarstwa. W czasie II wojny światowej w dworze i wśród zabudowań folwarcznych Żeleńscy ukrywali Żydów uratowanych z krakowskiego getta.

Staniątki (Staniątki 299) W 1238 Klemens z Ruszczy nadał tu ziemie konwentowi benedyktynek. Miejscowy kościół Panny Marii i św. Wojciecha (2. poł. XIII w.) uznawany jest za najstarszą świątynię polską o układzie halowym proweniencji czeskiej. Przed obecną budowlą była tu jednonawowa świątynia bez sklepienia (po 1238). Od pn. przy korpusie wznosi się wczesnobarokowa kruchta (1619–49). W latach 1688–1712 dobudowano od zachodu oratorium zakonne z emporą. Polichromia rokokowe to dzieło A. Radwańskiego (1760). Wyposażenie jest gotyckie i późnobarokowe. W miejscu wczesnogotyckiego klasztoru stoją barokowe zabudowania na planie czworoboku (1638–50).

Proponowane miejsce startu i zakończenia wycieczki