Tutejsze zakłady lniarskie pod koniec stulecia należały do największych w Europie. Żyrardów zaliczany jest do pierwszych nowoczesnych miast w Polsce, których układ urbanistyczny i typ architektury podporządkowane zostały konsekwentnie jego funkcji, tworząc w efekcie zwarty, kompletny i zintegrowany organizm. Kształt osady fabrycznej jest wynikiem przemyślanej koncepcji, zakładającej wydzielenie w jej obrębie stref jednorodnego zagospodarowania: pracy, odpoczynku, kultury i usług, z wyraźnym odseparowaniem części fabrycznej od mieszkalnej, powiązanych jednak ze sobą kompozycyjnie i widokowo. Rezydencja właściciela wkomponowana pomiędzy dwie sekcje fabryki jest ważnym elementem w planie przestrzennym, przypominającym o prywatnym charakterze ośrodków zakładanych przez wielkich przemysłowców.

Jednorodna charakterystyczna zabudowa z nietynkowanej cegły, obsadzone drzewami ulice i dziedzińce wewnątrz kwartałów, bliskość rzeki - wykorzystywanej niegdyś w procesie produkcyjnym, a w części rezydencjonalnej stanowiącej malowniczy komponent kompozycji parkowej - czynią z Żyrardowa unikatowy zespół urbanistyczno-architektoniczny, który mimo zaprzestania w końcu XX wieku produkcji lnu zachował swój charakter osady robotniczej. Autentyczność tego miejsca, pomimo przekształceń w części fabrycznej wynikających z konieczności dostosowania jej do nowych funkcji, pozostaje jego głównym walorem.

Historia

Początki osady fabrycznej związane są z powstaniem w 1830 roku spółki „Karol Scholtz i Spółka”, której udziałowcami byli między innymi bracia Łubieńscy - właściciele folwarku Rada Guzowska, na terenie którego wzniesiono pierwsze budynki fabryczne. Przędzalnia lnu i tkalnia wraz z towarzyszącą im niższą zabudową, zaprojektowane przez warszawskiego architekta Jana Jakuba Gaya, powstały w latach 1832-1833. Produkcja lnu zorganizowana została według metod opracowanych przez francuskiego inżyniera Filipa de Girarda, wynalazcę mechanicznej maszyny lniarskiej, od którego nazwiska osada wzięła swoją nazwę.

Zakłady żyrardowskie pomimo wysokiej renomy nie uniknęły zadłużenia na skutek wysokich kosztów produkcji i fali kryzysu gospodarczego. W 1847 roku przejął je Bank Polski, a następnie w 1857 zostały sprzedane spółce austriackich przemysłowców Karola Dittricha i Karola Hielle. Od tego momentu rozpoczęła się intensywna rozbudowa i modernizacja zakładów, powstawała właściwa dzielnica mieszkaniowa. Był to dla Żyrardowa okres prosperity - od końca XIX wieku do wybuchu I wojny światowej fabryka żyrardowska była jednym z największych zakładów przemysłowych w Królestwie Polskim. W 1900 roku na Wystawie Światowej w Paryżu Żyrardów przedstawiono jako wzorcową osadę. Ogromną rolę w jego rozwoju odegrała pobliska linia kolejowa (Kolej Warszawsko-Wiedeńska), połączona z fabryką bocznicą przebiegającą przez cały teren zakładów. Jedynym czynnikiem, który prowadził do zachwiania potęgi przedsiębiorstwa były kolejne fale strajków wybuchających na przełomie XIX i XX wieku, spowodowanych niezadowoleniem z pogarszających się warunków życia w przeludnionej osadzie, jak i nazbyt ciężkim charakterem pracy. W 1916 roku liczący około 38 tysięcy mieszkańców Żyrardów uzyskał prawa miejskie.

Podczas I wojny światowej Rosjanie wywieźli część maszyn i wysadzili w powietrze niektóre obiekty fabryczne. Od 1919 roku zakłady znalazły się pod zarządem państwa i poddano je odbudowie. Po II wojnie światowej, która nie przyniosła w osadzie fabrycznej większych zniszczeń, Żyrardów ponownie stał się stolicą polskiego lnu. W latach 90. nastąpiło gwałtowne załamanie produkcji, prowadzące ostatecznie do upadku fabryki i wyprzedania jej majątku. Teren pofabryczny popadłby stopniowo w całkowitą rujnację, gdyby nie rozpoczęcie w porę procesu adaptowania budynków do nowych funkcji (m.in. luksusowe apartamenty mieszkaniowe w tzw. Nowej Przędzalni), zapewniające ochronę zabytkowej architektury.

Opis

Zespół dawnej osady fabrycznej zajmuje znaczny teren (ponad 70 ha) obecnego śródmieścia Żyrardowa. Zasadniczy układ przestrzenny, ukształtowany w latach 1867-1898, cechuje duża regularność charakterystyczna dla podobnych osad przemysłowych budowanych na „surowym korzeniu”. Jednorodne strefy zagospodarowania, zgodne z ówczesną tendencją dzielenia miasta „według użyteczności” na dzielnice handlowe, przemysłowe i mieszkaniowe, pozostają nadal czytelne. Historyczna droga Mszczonów - Wiskitki (ob. ul. 1 Maja), wzdłuż której rozpoczęto budowę fabryki i po przeciwnej stronie kolonii robotniczej, wyznaczając podstawową oś kompozycyjną, wciąż pełni funkcję głównej arterii komunikacyjnej. Biegnie ona przez centralny plac rynkowy (ob. plac Jana Pawła II), wokół którego zlokalizowane są ważne obiekty publiczne.

Dominantę architektoniczną stanowi kościół farny pw. Matki Bożej Pocieszenia. Neogotycka budowla o monumentalnej dwuwieżowej fasadzie powstała w latach 1900-1903 według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego, jako uzupełnienie pierzei placu. Jest to obiekt znacznie przerastający skalą zamierzenia autorów pierwszej koncepcji rozplanowania osady, stanowiący przeciwwagę dla położonego po drugiej stronie ulicy ogromnego budynku przędzalni. Oprócz fary istnieją na terenie osady dwie wcześniejsze świątynie - pierwszy kościół parafii rzymskokatolickiej pw. św. Karola Boromeusza i kościół ewangelicki pw. Wniebowstąpienia Pańskiego (ob. także katolicki, obok niego kaplica ewangelicka). Przy głównym placu mieszczą się budynki: magistratu, domu ludowego, który służył za dom kultury dla robotników, jednej z trzech szkół, po przeciwnej stronie ochronki z babińcem. Bogaty program usług obejmował ponadto położone nieco dalej: dwie szkoły, szpital (wzorowany na najnowocześniejszym w tym czasie szpitalu w Dreźnie), przytułek, kantor, resursę z pierwszą w Polsce kręgielnią, pralnię z łaźnią, rzeźnię itd.

Robotnicza zabudowa mieszkaniowa to szeregi wolno stojących, niewielkich, ceglanych domów, o nietynkowanych, oszczędnie dekorowanych elewacjach. Otoczone są zielenią zadrzewionych ulic i ogrodów wewnątrzblokowych. Uzupełniają je budynki gospodarcze - drewniane, piętrowe, z galeryjką, położone na tyłach działek. W pobliżu fabryki powstał jako jeden z wcześniejszych budynek koszar robotniczych, tzw. familijniak, siedemnastoosiowy, czterokondygnacyjny - największy budynek mieszkalny wystawiony w obrębie XIX-wiecznej osady.

Wyodrębniony zespół przestrzenny na zachód od osiedla robotniczego to dzielnica rezydencji dla wyższego personelu przedsiębiorstwa. W sąsiedztwie tej kolonii siedmiu dwupiętrowych domów o starannie ukształtowanych elewacjach znajdują się rezydencje współwłaściciela fabryki i jej dyrektorów. Najbardziej reprezentacyjna z nich to willa Karola Dittricha z lat 1889-1896, usytuowana w parku krajobrazowym, wykorzystującym w swojej kompozycji naturalny ciek wodny (rzeka Pisia Gągolina). Zarówno domy urzędnicze, jak rezydencja Dittricha prezentują modny w architekturze tego czasu „kostium francuski”. Drugi obiekt to należąca do dyrektora generalnego fabryki willa Wilhelma Haupta, która nawiązuje architektoniczne do tzw. stylu szwajcarskiego, z wysokim dachem i charakterystyczną snycerką zdobiącą szczyty. Najstarszym zabytkiem części rezydencjonalnej Żyrardowa jest Pałacyk Tyrolski wybudowany dla zięcia Karola Dittricha będącego jednym z dyrektorów fabryki.

Teren zakładów lniarskich, pierwotnej dominanty w planie Żyrardowa, obejmuje Centralę i położoną na północ od niej Wykańczalnię. Obie sekcje łączy bocznica kolejowa biegnąca do stacji kolejowej Żyrardów. Obiekty poprzemysłowe zostały częściowo przekształcone, niektóre popadły w ruinę. Nie wpłynęło to wszakże na całkowite zatracenie wartości zabytkowych w części fabrycznej, układ przestrzenny i charakter adaptowanej do nowych funkcji architektury zachowują bowiem pierwotną strukturę historycznego założenia i cechy budynków industrialnych.

Kontynuatorem produkcji słynnego żyrardowskiego lnu jest niewielkie prywatne przedsiębiorstwo - Fabryka Lnu, mieszcząca się na terenie sąsiadującym z dzielnicą rezydencjonalną, wykorzystująca park maszynowy dawnych zakładów. Znajduje się tutaj także muzealna ekspozycja starych maszyn oraz sklep firmowy oferujący produkowane wyroby lniane.

Wpis do rejestru zabytków

Zabytkowy zespół osady fabrycznej w Żyrardowie wpisany jest do rejestru zabytków województwa mazowieckiego, decyzja z dnia 30 stycznia 1979 r., nr rejestru 520.

Oprac. A. Kucińska-Isaac