kościół parafialny pw. św. Marcina - Zabytek.pl
Adres
Żnin, Pałucka 1
Lokalizacja
woj. kujawsko-pomorskie, pow. żniński, gm. Żnin - miasto
Przeprowadzone przebudowy i rozbudowy świątyni zasadniczo utrzymały jej gotycką stylistykę z neobarokowymi, wieżowymi i neogotyckimi akcentami.
Historia
Wieś Góra wymieniona w 1146 roku jako darowana arcybiskupom gnieźnieńskim, stąd nazwa Góra Arcybiskupia. Na początku marca król Kazimierz Wielki wystawił dokument potwierdzający przynależność wsi do klucza żnińskiego jako własność arcybiskupów. Na prawie niemiecki Górę lokowana w 1396 roku. W granice administracyjne miasta Żnina włączona po 1963 roku. Pierwsza informacja o parafii pw. Św. Marcina założonej przez arcybiskupów gnieźnieńskich pochodzi z 1301 roku. W połowie XV wieku górski majątek kościelny zaliczany był do bogatszych. W 1596 roku parafia w Górze została przyłączona do klasztoru oo. Dominikanów w Żninie. Dochody górskie do 1819 roku zasilały żnińskie zgromadzenie zakonne. Tego samego roku parafia w Górze wróciła pod zarząd kapłanów świeckich. Pierwsza świątynia była obiektem małym z dwuprzęsłową nawą i trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Początki jej budowy przypadają na przełom XIII/XIV wieku kiedy powstała jako budowla gotycka. W XVII wieku kościół został przebudowany i przypuszczalnie powiększony (1615-1619), a w 1650 roku konsekrowany. W 1871 roku rozebrano górną kondygnację wieży. W 1904 roku miała miejsce ponowna konsekracja kościoła. Zasadniczą przebudowę i rozbudowę przeprowadzono w latach 1904-1906. Prace objęły rozbiórkę prezbiterium, nawa została przedłużona o jedno przęsło oraz wybudowano nowe prosto zamknięte prezbiterium z przyległą zakrystią. Nadbudowie poddano wieżę, a wewnątrz gotyckie zastąpiono stropem drewnianym. W 1939 roku został on pokryty polichromią wykonaną przez Józefa Oźmina. Tego roku odbudowano częściowo zniszczoną wieżę i nakryto ją hełmem. Mimo trzech etapów budowy i rozbudowy kościół posiada cechy gotyckie i neogotyckie.
Opis
Kościół usytuowany we wschodniej części Żnina, na terenie dzielnicy Góra na obrzeżach Orientowany, wolnostojący, zlokalizowany na wzniesieniu u zbiegu ulicy Janickiego i ulicy Pałuckiej. Obiekt na ogrodzonej parceli z kamienną bramą od południa, otoczony lipowym starodrzewiem, od wschodu graniczy z parcelą i budynkami plebanii. Ściany murowane częściowo posadowione na podmurówce z kamieni granitowych, z cegły, na zewnątrz tynkowane ościeża otworów okiennych, opaskami, blendy i fryz podokapowy. Dach korpusu nawowego, zakrystii, prezbiterium i kruchty południowej kryte dachówką ceramiczną. Hełm wieży i sygnaturki pokryty blachą ocynkowaną. Okna w prezbiterium ostrołukowe, w nawie prostokątne zamknięte łukiem odcinkowym. Świątynia na planie wydłużonego prostokąta, z węższym, prosto zamkniętym prezbiterium od wschodu. Korpus nawowy prostokątny, jednonawowy, trójprzęsłowy z chórem muzycznym w partii zachodniej. Na osi od zachodu wieża z kruchtą w przyziemiu i prospekt organowy. Do korpusu po stronie południowej, w skraju zachodnim przylega kruchta boczna. Od wschodniego i częściowo do prezbiterium dobudowana zakrystia na planie prostokąta z małą sienią między ścianami wschodniej nawy, południowej prezbiterium i północnej zakrystii. Od strony północnej do wieży dobudowany prostokątny z otworami drzwiowymi z zewnątrz i z kruchty podwieżowej z klatką schodową. Korpus nawowy nakryty dachem dwuspadowym, od wschodu przedłużony węższym i niższym prezbiterium prosto zamkniętym i krytym dachem dwuspadowym. Od zachodu czterokondygnacyjna wieża z koroną muru na poziomie kalenicy korpusu nawy nakryta hełmem baniastym z oktogonalną, ślepą latarnią o baniastym zwieńczeniu. Po stronie północnej do wieży przylega aneks kryty dachem jednospadowym, po stronie południowej do zachodniego skraju korpusu nawy dobudowana kruchta nakryta wysokim dachem dwuspadowym. Od południa do wschodniej części korpusu nawy i prezbiterium dobudowana zakrystia nakryta dachem dwuspadowym z jedną połacią przychodzącą z dachu korpusu nawy. Elewacje ceglane z tynkowanymi ościeżami otworów okiennych w części ujętych tynkowaną opaską. Elewacja zachodnia - frontowa - dwuosiowa zaakcentowana masywem trzykondygnacyjnej wieży zryzalitowanej względem aneksu północnego. W przyziemiu wieży na osi - uskokowy portal zamknięty łukiem pełnym, nad nim otwór okienny zamknięty łagodnym łukiem ostrym. W podstawie ostatniej kondygnacji gładki fryz wzdłuż dolnej i górnej krawędzi, ujęty rzędem cegieł. Nad nim para otworów ograniczonych łukiem odcinkowym z drewnianymi wiatrownicami. Otwory wpisane w jednouskokowe zamknięte półkoliście płyciny. Elewację wieży wieńczy gładki tynkowany fryz i wydatny, profilowany gzyms. Po stronie północnej jednokondygnacyjna ściana aneksu z parą płycinowych, półkolistych arkad. Ścianę wieńczy trójkątny półszczyt wtopiony w masyw wieży. Podstawa szczytu z trzema odcinkowo zamkniętymi, wytynkowanymi blendami z gładkim tynkowanym fryzem. Elewacja północna - pięcioosiowa, w skraju wschodnim uskokowo cofnięta, jednoosiowe prezbiterium z ostrołukowym oknem. Strefa korpusu z oknami zamkniętymi łukiem odcinkowym. Korpus nawy i prezbiterium wieńczy tynkowany fryz i gzyms podokapowy. W skraju zachodnim uskokowo cofnięta ściana wieży ze zryzalitowanym względem korpusu - aneksem. Wieża nieznacznie powyżej gzymsu korpusu ozdobiona fryzem o nieregularnych rombach, strefa górna analogiczna do frontonu. Ściana aneksu z płycinową, półkolistą arkadą i z parą szczelinowych otworów. Całość wieńczy tynkowy gładki fryz. Elewacja wschodnia - jednoosiowa, zwieńczona trójkątnym szczytem z dwiema ostrołukowymi tynkowanymi blendami. W szczycie pięć blend wydłużonych, ograniczonych odcinkowo. Po stronie południowej cofnięta w głąb ściana zakrystii z odcinkowo zamkniętym otworem drzwiowym w półkolistej płycinie. Pomiędzy prezbiterium a nawą trójkątny szczyt. Elewacja południowa - siedmioosiowa, analogiczna do północnej, od zachodu uskokowo cofnięta jednoosiowa partia wieży, w przyziemiu koliste okno w rozglifionych ościeżach, powyżej ostrołukowe, wyżej analogiczne do elewacji północnej. Korpus w skraju zachodnim z niską kruchtą zwieńczoną trójkątnym szczytem, na osi otwór drzwiowy zamknięty odcinkowo w półkolistej płycinie. W części wschodniej sięgająca połowy wysokości korpusu dwuosiowa zakrystia z otworami okiennymi na osi płycinowych, półkolistych arkad. Na wschodnim odcinku kalenicy korpusu nawy - oktogonalna sygnaturka nakryta baniasty hełmem. Układ wnętrza na osi wschód- zachód. W strefie podwieżowej, kruchta na rzucie zbliżonym do kwadratu z półkolistą arkadą otwartą ku nawie. Od północy wnętrze kościoła skomunikowane poprzez aneks mieszczący wejście boczne do kościoła na klatkę schodową, na neobarokowy chór muzyczny z początku XX wieku i na wieżę. Wnętrze jednonawowe, trójprzęsłowe, między prezbiterium a nawą - arkada tęczowa, nakryte drewnianym stropem z pseudokasetonowym listwowaniem. Kruchta pod wieżą i kruchta południowa ze sklepieniem kolebkowym.
Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.
Oprac. Mirella Korzus, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 19.12.2014 r.
Bibliografia
- Karta ewidencyjna, Kościół parafialny pw. Św. Marcina, oprac. Derkowska Kostkowska B., 1998, Archiwum Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Bydgoszczy oraz Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
- Aleksandrowicz Z., Inowrocław i okolice, Inowrocław 1969.
- Rocznik Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej na rok 1929. Poznań 1929, s. 189-190.
- Kozierowski St.: Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej, Poznań 1934, s. 57-58.
- Dubowski A., Zabytkowe kościoły Wielkopolski. Poznań 1956, s. 58-59.
- Zabytki architektury województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1974, s. 324.
- Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t.11. z. 21, Warszawa 1979, s. 14-15.
- Sikorski Cz., Zarys Dziejów Żnina. Żnin 1990, s. 84. 94, 96.
- Parucka K., Raczyńska-Mąkowska, Katalog zabytków województwa bydgoskiego, s.230, Bydgoszcz 1997.
Rodzaj: kościół
Styl architektoniczny: gotycki
Materiał budowy:
ceglane
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_04_BK.122526, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_04_BK.238947