Usytuowanie i opis

Kopiec leży między wsiami Milczany i Złota, w obrębie podłużnego garbu wysoczyznowego, ograniczonego dolinami Wisły i Polanówki (Życi). Kurhan ma ponad 4 m wysokości i około 20 m szerokości. Wśród licznych pochówków, na uwagę zasługuje grób przywódcy rodu, naczelnika plemienia lub szamana kultury mierzanowickiej, mężczyzny w wieku około 25-30 lat, pochowanego u podnóża kopca w pozycji „na żabę” lub „na jeźdźca” (na plecach z rękoma skrzyżowanymi na piersi, z podkurczonymi nogami i kolanami skierowanymi na zewnątrz). Zmarły został przypuszczalnie pochowany w paradnym stroju.  Nosił napierśnik z trzech par ponad 20-centymetrowej długości szabli dzika, spiętych wiązanymi na plecach sznurami z nanizanymi paciorkami z muszli małży, który był oznaką wysokiej pozycji społecznej mężczyzny. Na skroniach miał pary zausznic w kształcie wierzbowego liścia. Rekonstrukcja pochówku zakłada, że w chwili złożenia do grobu mężczyzna miał długie włosy, które zostały spięte z tyłu w kucyk za pomocą miedzianego pierścienia. Kościana szpila spinała ubranie zmarłego. Przy pasie zawieszony był woreczek, w którym znajdowały się zawieszki z zębów zwierzęcych, zapewne nanizane na sznur, druga szpila kościana, dwa grociki i drapacz krzemienny. Szczątki mężczyzny zostały zawinięte w całun, który był spięty trzema tarczkami miedzianymi. Ponadto w pobliżu kurhanu odkryto  osiem innych pochówków mierzanowickich, trzy groby kultury ceramiki sznurowej i dwa złockiej, a także przebadano pozostałości osad kultury malickiej, złockiej i mierzanowickiej.

Historia

Kopiec Kwacała (Chwacała) powstawał w kilku etapach. Pierwotnie był to nasyp nad grobowcem megalitycznym kultury pucharów lejkowatych (około 3700-3200 r. p.n.e.), zlokalizowany na terenie gdzie wcześniej mieściła się osada kultury malickiej (około 4700-4000 r. p.n.e.). Następnie stał się miejscem pochówków przedstawicieli kultury złockiej (około 2800-2500 r. p.n.e.), ceramiki sznurowej (około 2800-2300 r. p.n.e.) i mierzanowickiej (około 2300-1700 r. p.n.e.). Prawdopodobnie w tym okresie został podwyższony, a wokół niego rozwijało się osadnictwo kultury złockiej i mierzanowickiej. Obecny kształt został mu nadany w okresie wczesnego średniowiecza. Najmłodszy grób - zlokalizowany na szczycie pochówek dziecka - pochodzi ze schyłku średniowiecza, bądź z czasów nowożytnych. Według tradycji ludowej był to grób Kwacały, dowódcy rycerstwa polskiego, poległego w walce z Tatarami w 1260 roku lub też zbiorowa mogiła najeźdźców mongolskich zabitych przez Kwacałę. Uważano go również za kopiec wiciowy, czyli sygnalizacyjny. Z miejscem tym związane są również doroczne wiosenne obrzędy ludowe mające zapewnić urodzaj, wywodzące się z tradycyjnych pogańskich kultów płodności.

Stan i wyniki badań

Badania na stanowisku „Kopiec Kwacała” w latach 2002-2004 prowadzili Marek Florek i Anna Zakościelna z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, a w latach 2012-2013 Monika Bajka z Muzeum Okręgowego w Sandomierzu i Marek Florek z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Zabytek dostępny dla zwiedzających. Przedmioty z grobu mężczyzny pochowanego „na żabę” można obejrzeć na stałej wystawie archeologicznej w  Muzeum Okręgowym w Sandomierzu.

Oprac. Nina Glińska, NID OT Kielce, 20.05.2015 r.

Bibliografia

• Bajka M., Florek M., Badania archeologiczne w Złotej koło Sandomierza w roku 2013, „Zeszyty Sandomierskie”, nr 35, 2013, s. 69-71.
• Florek M., Wielkie kurhany i cmentarzyska kurhanowe na Wyżynie Sandomierskiej, „Z Otchłani Wieków”, R. 60, 2005, s. 124-132.
• Florek M., Issues concerning the existence and functions of the so-called great kurgans in Małopolska in early phases of the Early Middle Ages, „Analecta Archaeologica Ressoviensa”, t. 3, 2008, s. 284-285
• Florek M., Badania archeologiczne w Złotej koło Sandomierza w latach 2002-2004 i 2012, „Zeszyty Sandomierskie”, nr 33, 2012, s. 66-69.
• Florek M., Zakościelna A., „Na żabę” - niezwykły pochówek z początków epoki brązu ze Złotej k. Sandomierza, „Z Otchłani Wieków”, R. 60, 2005, s. 65-70.
• Florek M., Zakościelna A., Wyniki ratowniczych badań na stanowisku 6 w Złotej, pow. sandomierski, w latach 2002-2004, „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, t. 8, 2006, s. 41-56.
• Krzak Z., Materiały do znajomości kultury złockiej, Wrocław 1961.
• Krzak Z., Cmentarzysko kultury złockiej „Nad Wawrem” w Złotej, Wrocław 1970.
• Krzak Z., The Złota Culture, Wrocław 1976.
• http://www.archeologia-sandomierz.pl/?sekcja=kultura_mierzanowicka