Prawdopodobnie miasto korzystało wtedy z przywileju de non tolerandis Judaeis, nie mając własnych żydowskich mieszkańców. Zgoda na czasowe przebywanie uwarunkowana była wniesieniem odpowiedniej opłaty, noszeniem na ubraniu czerwonej łaty oraz przestrzeganiem zakazu zbliżania się do świątyń chrześcijańskich. Za złamanie powyższych norm groził nie tylko pręgierz, ale nawet szubienica, którą postawiono w 1724 r. na przedmieściu.

Więcej Żydów pojawiło się w Zielonej Górze w 1740 r., kiedy dostała się pod panowanie pruskie. Po II rozbiorze Polski (1793) napłynęło wielu Żydów wielkopolskich. Przybysze zajęli się głównie handlem wełną, sprowadzaną z Wielkopolski. Wydarzeniem szczególnym stało się wydanie w 1812 r. Edyktu o stosunkach obywatelskich, znanego jako edykt emancypacyjny. Żydzi otrzymali w nim prawo do swobodnego osiedlania się i nabywania ziemi. Przyczyniło się to do powstania nowych gmin. Jedną z nich była gmina żydowska w Zielonej Górze, założona prawdopodobnie w 1814 roku. Nie otrzymała ona jednak od razu zgody na wybudowanie synagogi. W 1816 r. Żydzi urządzili dom modlitwy przy Fleischerstraβe (dziś ul. Masarska), a gdy okazał się za mały, w 1848 r. uroczyście otwarto dużą salę modlitewną przy Niederstraβe (dziś ul. Kupiecka).

Edykt z 1812 r. oraz kolejne regulacje prawne przyznające Żydom ostatecznie pełnię praw cywilnych i politycznych spowodowały, że w drugiej poł. XIX w. zaczęli osiągać w mieście znaczące sukcesy gospodarcze. Jednym z wybitnych zielonogórzan tej epoki był urodzony w Głogowie Wilhelm Levysohn, redaktor i wydawca pierwszej zielonogórskiej gazety „Grünberger Wochenblatt”. W miejscu jego drukarni przy dzisiejszym pl. Pocztowym w 2007 r. odsłonięto poświęconą mu tablicę. Zamożni członkowie gminy zaczęli stawiać w mieście okazałe kamienice i sklepy; zachowało się ich kilka w zachodniej pierzei rynku.

Synagoga powstała dopiero w 1883 r. przy obecnym pl. Powstańców Wielkopolskich. Istniała do „Nocy Kryształowej” 9–10 listopada 1938 r.; została wówczas spalona, a jej mury rozebrano. Dziś stoi w tym miejscu budynek Filharmonii Zielonogórskiej. W 2008 r. odsłonięto obelisk z napisem „W tym miejscu stała synagoga zniszczona przez nazistów 9/10.11.1938”.

Pod koniec lat 80. XIX w. liczba żydowskich mieszkańców zmalała do 153; przyczyną były migracje do dużych miast na zachodzie Niemiec. Spadek postępował także po I wojnie światowej. Podczas wspomnianej „Nocy Kryształowej” zdewastowano sklepy i przejęto w całości majątek gminy. Formalnie jednak gmina przestała istnieć w 1942 roku.

Opis

Cmentarz żydowski w Zielonej Górze znajduje się przy dawnej Breslauestraβe (dziś róg ul. Wrocławskiej i Chmielnej). Jego powierzchnia cmentarza to 1,5 ha, ale część grzebalna stanowiła nie więcej niż 0,6 hektara. Pozostała część została przeznaczona na rezerwę. Cmentarz został założony przez gminę w 1814 roku. Część grzebalną otoczono murem z czerwonej cegły, którego fragmenty zachowały się do dziś. Na jego terenie wybudowano klasycystyczny dom przedpogrzebowy oraz dom stróża-ogrodnika. Nagrobki zamożnych Żydów były wykonane głównie z granitu i marmuru, a przy murze stawiano okazałe grobowce rodzinne z czarnego marmuru szwedzkiego. Według przedwojennego historyka zielonogórskiego Hugo Schmidta cmentarz był jednym z najpiękniejszych, wyróżniał się też szczególną szatą roślinną. Brak informacji źródłowych, które wskazywałyby, że cmentarz uległ zniszczeniu w czasie „Nocy Kryształowej” czy też bezpośrednio po niej. Według relacji przedwojennych i powojennych mieszkańców, przetrwał wojnę, choć był mocno zarośnięty. Jego likwidacja przebiegała stopniowo w okresie powojennym. W domu przedpogrzebowym jeden z leśniczych urządził oborę dla krów. W 1965 r. kolejny właściciel przerobił budynek na warsztat samochodowy: wybił dodatkowy otwór drzwiowy, zbudował kanał naprawczy. W tym czasie w domu przedpogrzebowym była jeszcze murowana wanna na 3,5 tys. litrów wody, widoczne były również malowidła przedstawiające żydowskie obrzędy pogrzebowe. W kolejnych latach dom przedpogrzebowy służył zielonogórskim harcerzom jako składnica, a obecnie wraz z terenem podlega Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Intensywna likwidacja rozpoczęła się wiosną 1969 r., pomimo że nowa ustawa „O cmentarzach i chowaniu zmarłych” z 1959 r. zezwalała na usunięcie nekropolii dopiero po 40 latach od ostatniego pochówku. W przypadku cmentarza zielonogórskiego postąpiono wbrew przepisom, bowiem w 1944 r. pochowano na cmentarzu co najmniej 3 żydowskie więźniarki zakładów włókienniczych, a na przełomie lat 40 i 50 XX w. miał jeszcze miejsce pogrzeb półtorarocznej żydowskiej dziewczynki – mieszkanki Zielonej Góry. Po likwidacji cmentarza postawiono na jego terenie myjnię samochodową i kilka garaży-blaszaków. Część płyt z nagrobków wywieziono na ul. Batorego, a następnie wykorzystano do utwardzenia terenu wokół garaży Milicji Obywatelskiej. Płyty z materiałów szlachetnych przeszlifowano w okolicznych warsztatach kamieniarskich; obecnie w większości znajdują się na tzw. alei zasłużonych cmentarza komunalnego.

Od 2012 r. co kilka lat odbywają się społeczne akcje sprzątania terenu cmentarza przez mieszkańców miasta. W 2014 r. od strony ul. Wrocławskiej odsłonięto granitowy obelisk z tablicą informującą o Żydach w Zielonej Górze.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN