Historia

Kościół w obecnym stanie jest efektem przebudowy i rozbudowy unickiej cerkwi, która powstała najprawdopodobniej na pocz. XVIII w. z fundacji Władysława Józefa Sapiehy wojewody brzesko litewskiego, właściciela wsi. Jej archiwalny opis z 1726 r. mówi o istnieniu w Żeszczynce małej cerkwi, z kwadratową nawą, węższym prezbiterium oraz babińcem zwieńczonym wieżą dzwonnicy. Formę zbliżoną do współczesnej świątynia otrzymała wskutek stopniowych przekształceń. Najpierw w 1780 r. rozebrano wieżę dzwonnicy nad babińcem, budując obok nową dzwonnicę wolnostojącą - zachowaną do dziś. Następnie w 1791 r. usunięto wąski stary babiniec i wzniesiono szerszy, równy nawie, co umożliwiło przykrycie cerkwi wspólnym dachem, który ponadto ozdobiono kopułką. Kolejne przekształcenia zaszły po częściowym pożarze prezbiterium w 1860 r., gdy w trakcie odbudowy poszerzono je do rozpiętości nawy. W rezultacie ukształtowała się jednolita bryła budowli o planie wydłużonego prostokąta, zawierającego segmenty: prezbiterium i nawy oraz oddzielonego poprzeczną ścianą babińca. Jedyną przybudówkę stanowiła zakrystia przy pn.-wsch. narożniku prezbiterium. Tak uformowaną świątynię administracja carska przemianowała w 1875 r. na prawosławną. Parafię rzym.-kat. wznowiono w 1919 r., po tym jak w czasie I wojny światowej wyznawcy prawosławia opuścili wieś wraz z cofającą się armią rosyjską. W ramach remontów w 1948 r. zmieniono pokrycie dachu kościoła i dzwonnicy z gontowego na blaszane, zmieniono też wieżyczkę i pomalowano szalunki zewnętrzne. Następnie w latach 70. usunięto ścianę działową między nawą a babińcem i cofnięto chór muzyczny nadwieszając go na ścianie frontowej a wnętrze kościoła obito płytami pilśniowymi. Generalny remont zapewniający trwanie zabytku przeprowadzono w latach 1998 - 2002. Wymieniono m.in.: fundamenty, podwaliny, stolarkę, część belek stropowych i szalunków, a także zmieniono wieżyczkę dodając jej baniaste hełmy. Analogicznym remontem objęto także drewnianą dzwonnicę.

Opis

Dawna cerkiew unicka (ob. kościół) stoi w środkowej części wsi na oddalonej, otwartej parceli położonej na pn. od szosy. Towarzyszy jej drewniana dzwonnica oraz stare drzewa. Świątynia jest orientowana (prezbiterium zwrócone na wschód), zbudowana z drewna w konstrukcji zrębowej wzmocnionej lisicami i obustronnie oszalowana. W rzucie pionowym ma kształt wydłużonego prostokąta z przyległą od pn.-wsch. zakrystią. Wnętrze kościoła przedstawia typ salowy, bez (niegdysiejszych) podziałów na prezbiterium, nawę i babiniec; część prezbiterialna akcentowana tylko podwyższeniem podłogi. Strop budowli belkowy z deskowym pułapem; podłogi deskowe; więźba dachowa krokwiowo-jętkowa. Dach kryty blachą, nad korpusem trójpołaciowy, o wspólnej kalenicy, z wieżyczką na sygnaturkę o baniastych hełmach pośrodku. W fasadzie frontowej trójkątny szczyt z dekoracyjnym szalunkiem Okna w szerokich obramieniach o kształcie prostokąta, tylko w części prezbiterialnej zakończone półkoliście oraz półkoliste nad wejściem głównym. Wokół budowli, wzdłuż zwieńczenia zrębu ścian profilowany gzyms koronujący, w przyziemiu okapnik chroniący podwaliny. W prezbiterium ołtarz w stylu regencji (1 połowa XVIII wieku) o symetrycznej kompozycji z barokowym krucyfiksem w polu środkowym. Ponadto inne elementy historycznego wyposażenia świątyni. Drewniana dzwonnica przed kościołem pochodzi zapewne z 1820 r. Zbudowana została na rzucie kwadratu. Dolna kondygnacja ma konstrukcję zrębową, oszalowaną, górna - znacznie węższa - słupowo-ramową z parami prostokątnych otworów dzwonowych z czterech stron. Dach dzwonnicy typu namiotowego, pokryty blachą, z czterema jednospadowymi daszkami okapowymi nad szerszym parterem. Gzyms koronujący i okapnik analogiczne jak w kościele.

Zabytek dostępny; możliwość zwiedzania wnętrza przed lub po nabożeństwach albo po uzgodnieniu z proboszczem.

Oprac. Jan Niedźwiedź, OT NID w Lublinie, 23.10.2014 r.