Historia

Bracia Czescy byli członkami wspólnoty religijnej, powstałej w XV w a wywodzącej się z husytyzmu. W skutek prześladowań religijnych już w XVI w. musieli opuścić rodzinne ziemie. Jednym z kierunków ich emigracji stała się Rzeczypospolita, słynąca z tolerancji wyznaniowej. Z czasem weszli w skład Kościoła Ewangelicko-Reformowanego.

Do Zelowa przybyli znaczną grupą (149 rodzin) w 1802 r. Wykupili od ówczesnego dziedzica dobra zelowskie. Starania o zgodę na wystawienie kościoła rozpoczęto w 1818 r. W 1821 r. położono kamień węgielny a prace zakończyły się w 1825 r. Autorem projektu był Jan Zille. W tym samym roku nastąpiła konsekracja.

Po zakończeniu II wojny światowej 90% Braci Czeskich wróciło do Czech, pozostali parafianie kultywują tradycję i poprzez różne działania propagują wiedzę na temat Jednoty Czeskiej. Oprócz działalności typowo religijnej przy parafii funkcjonuje Stowarzyszenie Mniejszości Czeskiej i Muzeum. Działalność Muzeum to głównie dokumentacja i rozwój wiedzy na temat dziejów Braci Czeskich. Jego opiekunowie współpracują mi. z naukowcami z Uniwersytetów łódzkiego i warszawskiego, PAN i ChAT.

Opis

Kościół położony jest na niewielkim wzniesieniu przy jednej z głównych ulic Zelowa. Jest orientowany. Otacza go dawny cmentarz przykościelny. Stanowi przykład architektury neoklasycystycznej z akcentem barokowym w postaci wieży.

Budynek zrealizowano na rzucie prostokąta. Od zachodu przylega do niego dwukondygnacyjna wieża na planie prostokąta. Bryła budynku jest zwarta, korpus o trzech nawach od strony wschodniej zamyka zakrystia, oddzielona przepierzeniem od prezbiterium. Prezbiterium nie zostało wyodrębnione z korpusu. Całość przekryto trójspadowym dachem. 

Świątynię wzniesiono z cegły pełnej na zaprawie wapiennej, jest obustronnie otynkowana. Drewniany strop oparto na belkach z trzcinową otynkowaną podsufitką. Dach kryją dachówki, hełm wieży blacha. 

Elewacja frontowa zawiera główne wejście do świątyni. Znajduje się ono w smukłej wieży, która stanowi najwyższy element kościoła. Nad drzwiami umieszczono w tympanonie symbol Oka Opatrzności i tablicę zawierającą cytat z Pisma Świętego w języku czeskim. Tablica ta powstała najprawdopodobniej w 1924 r. Elewacja korpusu zwieńczona została gzymsem z ozdobnym fryzem. Elewacje boczne przepruto dwoma rzędami otworów okiennych: prostokątnych w partii nawy a półkolistych w partii empor. Dodatkowo w elewacjach tych zastosowano płaskie pseudoryzality. 

Wnętrze podzielono na trzy nawy przy pomocy toskańskich kolumn, które dźwigają empory. Wejście na empory znajduje się w partii zachodniej. Zostało przesłonięte trójdzielnym łukiem arkadowym podtrzymującym chór muzyczny. W prezbiterium zastosowano niewielki podest ołtarzowy z balustradą. Nad ołtarzem znajduje się ambona z baldachimem. Całość flankują dwa pilastry. 

Wnętrze zboru zgodnie z zasadami wyznań protestanckich posiada bardzo skromny wystrój.

Z zachowanych inwentarzy wynika, że do czasów dzisiejszych zachowała się jedynie część wyposażenia. Są to drewniane: kazalnica, chrzcielnica oraz ołtarz (Stół Pański). Wszystkie w/w obiekty powstały w I połowie XIX w., wykonane przez lokalnych rzemieślników. 

Obiekt dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania kościoła i muzeum po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac.: Anna Michalska, NID OT Łódź, 03.10.2016 r.