Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

pałac - Zabytek.pl

Adres
Żelmowo, 20

Lokalizacja
woj. zachodniopomorskie, pow. łobeski, gm. Radowo Małe

Siedziba szlachecka w Żelmowie posiada długą historię sięgającą XVII w.Dzisiejszy pałac jest ciekawym obiektem o wysokim poziomie artystycznym.

Formy architektoniczne oraz konstrukcja ukazują liczne przebudowy i przekształcenia dokonane na przestrzeni dziejów.

Historia

Według dostępnej literatury Żelmowo od średniowiecza należało do klucza majątków starego pomorskiego rodu von Dewitz. Heinrich Gerd (jeden z biografów rodziny) powołując się na dokumenty rodowe pisze, że już w pierwszej połowie XVII w. w Żelmowie planowano budowę dworu. Miał on być piętrowym budynkiem z wysokim dachem. Źródła tego nie wspominają, jednak z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że dwór ten został wzniesiony w konstrukcji ryglowej i pokryty strzechą. Według Heinricha Gerda w projektowanym budynku zamierzano umieścić, dwie piwnice, cztery izby oraz jedną komorę. Pierwsze piętro oraz kondygnacja strychowa miały pełnić funkcje magazynowe. Nie wiadomo czy opisaną wyżej siedzibę mieszkalną wybudowano. Wiadomo natomiast, że w późniejszym czasie wniesiono murowany dwór nakryty dwuspadowym dachem naczółkowym. Znany z ikonografii obiekt wybudowano prawdopodobnie jeszcze w XVIII w. w miejscu poprzedniego dworu. W piwnicy zachowały się z tego czasu sklepienia kolebkowe. W 1816 majątek rycerski w Żelmowie przeszedł na własność rodu von Passim, następnie w 1892 rodziny Schulz. Ówczesny układu zespołu znany jest z planu wsi z 1997 roku oraz mapy topograficznej z 1910 roku. Zespół ten miał osiowy układ: składał się z dworu, alei dojazdowej, podwórza gospodarczego (z przodu) oraz niewielkiego ogrodu (z tyłu). Podwórze z budynkami gospodarczymi usytuowane było bezpośrednio przed dworem. Ponadto po południowej stronie dworu (z boku) położony był duży park krajobrazowy, założony prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX w. W wyniku szeregu modernizacji w XX wieku powstał jeden z większych i nowocześniejszych zespołów rezydencjonalnych na Pomorzu w którego skład wchodził pałac, zespół budynków gospodarczych oraz bardzo duży park. W 1907 roku majątek zakupił Willibald Mach. Na podstawie form architektonicznych, map topograficznych oraz zachowanych częściowo dokumentów przedwojennego urzędu katastralnego w Łobzie można przyjąć, że dawna siedziba szlachecka rozbudowana została latach 1910-1914. Od północnego wschodu dobudowano piętrową salę balową oraz znacznie przekształcono najbliższe otoczenie dworu. Według zachowanego w Archiwum Państwowym w Szczecinie spisu budynków podlegających opodatkowaniu w latach 1912-1914 wyburzono wiele obiektów gospodarczych i wybudowano wiele nowych. Możliwe, że związane było to ze zmianą rozplanowania otoczenia dworu. Zlikwidowano przylegające do niego podwórze gospodarcze i rozebrano budynki gospodarcze. W miejscu tym założono park z wielkim gazonem. Budynki folwarczne usytuowano w sporym oddaleniu od pałacu. Prawdopodobnie w tym samym czasie wzniesiono kamienne mury otaczające oba parki. Na podstawie zachowanych form architektonicznych oraz elementów konstrukcyjnych można przyjąć, że kolejnej modernizacji pałacu dokonano prawdopodobnie w latach 20-tych XX w. Korpus główny nadbudowano wówczas o piętro. Zapewne w tym samym czasie lub nieco później dobudowano wieżę oraz dostawiono ganek wejściowy. Wieżę ukazuje dopiero mapa topograficzna z 1936 roku. Tak więc w latach 20-tych musiała powstać wielka sień z charakterystycznymi dużymi prostokątnymi oknami witrażowymi na piętrze. Kompozycja tych witraży zdradza pewne cechy charakterystyczne dla art deco - nurtu sztuki lat 20-tych i 30-tych XX w. Zapewne z tego czasu pochodzi neorokokowa szafa w jednym z pomieszczeń na piętrze części północno-wschodniej (sali balowej). Podczas przebudowy wyposażono pałac w centralne ogrzewanie oraz windę gospodarczą. Jednak jakieś prace budowlane prowadzone były jeszcze w późniejszym czasie, aż do 1939 roku. W wspomnianym wyżej spisie podatkowym nieruchomości z 1939 roku, w rubryce obok „okazałego pałacu” odnotowano bliżej nieokreśloną rozbudowę. Niestety nie udało się ustalić jaki charakter mogły mieć wykonane wówczas prace.

W dwudziestym wieku powiększono znacznie dziewiętnastowieczny park krajobrazowy. Willibald Mach był właścicielem Żelmowa do 1945 r.

Po wojnie majątek upaństwowiono. W pałacu mieściły się: biura PGR, świetlica, Klub Ruchu - na parterze, gabinet lekarski oraz mieszkania - na piętrze, stołówka, kuchnia, łaźnie - w piwnicy. Po upadku PGR pałac przez wiele lat był nieużytkowany. W latach 90-tych XX kompletnie zniszczono dwudziestowieczne założenie parkowe w wyniku wycięcia starych drzew. W 1997 roku został zakupiony przez prywatną osobę. Rozpoczęto remont, którego nie dokończono. Obecnie obiekt stoi pusty i niszczeje.

Opis

Rezydencja w Żelmowie jest dużym zespołem składającym się z pałacu, dwóch parków oraz grupy budynków gospodarczych i mieszkalnych. Niektóre elementy kompozycyjne zespołu pałacowego mają stosunkowo nietypowy układ, co świadczy o starszej metryce. Od strony pn.-zach. oraz pn.-wsch. rezydencję otacza zespół zieleni parkowej, natomiast od południowego zachodu - nieużytki będące pierwotnie parkiem. Park przypałacowy wydzielony jest od wschodu i południa wysokim kamiennym murem oraz drogą wiejską. Drugi park krajobrazowy, ogrodzony niskim murkiem kamiennym rozciąga się po południowej stronie rezydencji, po przeciwnej stronie głównej drogi wiejskiej. Bardzo rozległy, składa się z partii o różnym czasie powstania. Mimo pewnej nieregularności w rozplanowaniu parków, założenie rezydencjonalne zachowuje układ osiowy, który tworzą pałac, wielki gazon otoczony żywopłotem, dziedziniec gospodarczy oraz dębowa aleja dojazdowa. Interesujący pod względem kompozycyjnym i architektonicznym jest zespół budynków folwarcznych (zachowany już tylko częściowo) składający się z obór, owczarni, magazynów, gorzelni oraz dużego piętrowego biurowca (obecnie budynek mieszkalny). Po północnej stronie całego kompleksu pałacowo-folwarcznego widoczne są pozostałości dawnej linii wąskotorowej, przy której zachowała się rampa nieistniejącego już dziś budynku stacyjnego. Na terenie dwudziestowiecznej części parku krajobrazowego (niedaleko drogi prowadzącej z Dargomyśla) zachował się grób jednego z synów dawnych właścicieli z wysokim betonowym krzyżem (pochówek wraz z ludzkimi szczątkami zostały zbezczeszczone w 2005 r.).

Neoklasycystyczny pałac, zwrócony fasadą w kierunku pn.-wsch., założony jest na planie długiego prostokąta. W rzucie budynku wyodrębniają się korpus główny (z prostokątnym gankiem na osi fasady oraz ryzalitami wielobocznym i prostokątnym w elewacji tylnej), część mieszcząca salę balową (od północnego wschodu), oraz wieloboczna wieża (od pd. zach.). Od pd. wsch. do korpusu przylega szeroki taras ze schodami. Piętrowy korpus główny oraz salę balową nakryto osobnymi niewysokimi dachami czterospadowymi. Czterokondygnacyjną wieżę zwieńczono wielobocznym okazałym hełmem przypominającym latarnię morską. Parterowy ganek wejściowy nakryto dachem mansardowym. Elewacje poszczególnych części pałacu zostały pod względem kompozycyjnym potraktowane nieco odmiennie. Najbardziej dekoracyjnie opracowano fasadę (elewację pn.-wsch.). Pseudoryzalit pośrodku elewacji korpusu głównego podzielono gładkimi lizenami i zwieńczono trójkątnym naczółkiem z owalnym oknem. Na piętrze rozmieszczono trzy wielkie prostokątne okna z witrażami. Ganek wejściowy zwieńczono szeregiem sterczyn w formie przypominającej urny lub wazy. Elewacje części mieszczącej salę balową podzielono na wysokości obu kondygnacji lizenami wyodrębniając wysokie prostokątne płyciny. Parter sali balowej przepruto wielkimi oknami ze stylizowanym motywem balustrady w podokniach. Piętro przepruto parami wąskich okienek. Pozostałe elewacje pałacu potraktowane zostały nieco skromniej. Na uwagę zasługuje elewacja ogrodowa. Tarasy zwieńczono murkami stylizowanymi na balustrady. Wychodząca na taras na piętrze loggia podzielona została kolumnami toskańskimi. Wieżę zwieńczono okazałym hełmem, którego wieloboczny trzon zaakcentowano pilastrami oraz przepruto owalnymi okulusami. Elewacje pokryto tynkiem dekoracyjnym o zróżnicowanej fakturze, podkreślającej dekorację architektoniczną: lizeny, opaski okienne. Obecnie oryginalny tynk zachował się fragmentarycznie, jednak na uwagę nadal zasługują fragmenty tynku wieży, którego chropowata faktura w formie poziomych drobnych żłobień wywołuje wrażenie maty trzcinowej.

Wnętrza parteru pałacu miały dwu traktowy układ z amfiladowym łączeniem pomieszczeń. Część środkową pałacu zajmuje tzw. wielka sień, najważniejsze pomieszczenie pałacu z skomunikowane z reprezentacyjnymi komnatami i salonami. Wielkie dwukondygnacyjne wnętrze mieści okazały kominek, reprezentacyjne schody oraz galerie na piętrze. Z wielką sienią sąsiadują pomieszczenia, których dokładna funkcja jest nieznana. Komnaty po południowo-zachodniej stronie służyły zapewne jako sala myśliwska oraz biblioteka. Po południowej stronie znajdowały się sala balowa oraz jadalnia. Wnętrza na piętrze tworzą dwu- i półtrakotowy układ z korytarzem pośrodku. Pomieszczenia połączone są częściowo amfiladowo. Umieszczone po obu stronach wielkiej sieni korytarze połączono galerią. Sale mają nieco znacznie skromniejszy charakter. Wewnątrz pałacu przetrwał bogaty wystrój, charakteryzujący się wysokim poziomem artystycznym. Na szczególną uwagę zasługują wielka sień, sala balowa oraz salony na piętrze, obite bogatą boazerią oraz ozdobione sztukateriami. W kilku pomieszczeniach zachowały się kominki, częściowo zniszczone w ciągu ostatnich lat.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny zewnątrz.

Oprac. Radosław Walkiewicz, OT NID Szczecin, 10-01-2017 r.

Rodzaj: pałac

Styl architektoniczny: eklektyczny

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_32_BK.114532, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_32_BK.413075