Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski 1828 r. Zduńska Wola

Adres
Zduńska Wola, Kacza

Lokalizacja
woj. łódzkie, pow. zduńskowolski, gm. Zduńska Wola (gm. miejska)

Pierwsze wzmianki o Żydach zduńskowolskich pochodzą jeszcze z 1788 roku. W pierwszej ćwierci XIX wieku istniejąca od kilkuset lat wieś przekształciła się w ważny ośrodek przemysłu, głównie włókienniczego, czego potwierdzeniem stało się nadanie praw miejskich przez cara Aleksandra I.

Artykuł 5 przywileju lokacyjnego z 1825 roku dotyczył w całości ludności żydowskiej. Wyznaczał on ściśle teren zamieszkiwania Żydów — dawne ulice Stefana i Ogrodową oraz plac przy rynku (gdzie od dwóch lat istniała bóżnica). Zezwolono jednocześnie na zachowanie innych nieruchomości Żydom zamieszkującym w Zduńskiej Woli przed wydaniem dokumentu. Dla ludności żydowskiej przewidziano rolę fabrykantów, rękodzielników i handlowców. Właściciel miasta zobowiązany został do przekazania placu pod cmentarz żydowski w wieczyste i bezpłatne użytkowanie. Ustalono, że liczba Żydów nie mogła przekroczyć 1/10 populacji ludności chrześcijańskiej.

W 1828 roku powstała w Zduńskiej Woli gmina żydowska (przez pierwsze dwa lata była zależna od gminy żydowskiej w Łasku), skupiająca Żydów zamieszkujących miasto i okoliczne wsie. W 1858 roku bóżnicę zastąpiono murowaną synagogą, rozbudowaną u schyłku XIX wieku i zburzoną przez Niemców podczas drugiej wojny światowej. W 1939 roku gmina zatrudniała 12 urzędników, a rabinat składał się z głównego rabina i 4 podrabinów oraz między innymi kantora i 4 rzezaków. Majątek gminy stanowiły: wielka synagoga, bóżnica, łaźnie rytualne, rzeźnie ptasie, dom własny, cmentarz, dom przedpogrzebowy oraz place przylegające do bóżnicy.

Na początku XX wieku zaczęły w Zduńskiej Woli powstawać żydowskie szkoły powszechne. Działającą od 1926 roku szkołą w parku miejskim kierowała pochodząca ze Lwowa Estera Lenc. W szkole tej nauczał między innymi Eliezer Kaplan, późniejszy minister finansów państwa Izrael. Utworzona została także szkoła religijna Talmud-Tora, do której w 1925 roku uczęszczało ponad 250 chłopców. W okresie międzywojennym istniała również szkoła religijna dla dziewcząt Bejt Jaakow.

Szybko rosnąca społeczność żydowska w Zduńskiej Woli liczyła u progu XX wieku 6000 członków (około 30% ogółu ludności), by w przededniu pierwszej wojny światowej wzrosnąć do 8500 (48%). W okresie międzywojennym Żydzi, których udział wśród mieszkańców Zduńskiej Woli oscylował w granicach 36–38% (8300 w 1939 roku), dominowali w życiu gospodarczym miasta jako kupcy, rzemieślnicy i przemysłowcy.

Jesienią 1939 roku miasto znalazło się w granicach utworzonego przez Hitlera Kraju Warty i zostało wcielone do Rzeszy. W latach 1940–1942 doszło do dużych przemieszczeń ludności żydowskiej ze Zduńskiej Woli. Prawdopodobnie kilkaset osób zbiegło do Generalnego Gubernatorstwa lub dalej na wschód. Nieustaloną liczbę Żydów okupanci wywieźli do obozów pracy. W tym samym czasie do Zduńskiej Woli przesiedlono około 3000 Żydów z Sieradza, Pabianic, Kalisza, Poddębic, Szadku, Widawy, Burzenina, Klonowy, Majaczewic i innych miejscowości. W wyniku tych procesów liczba Żydów zamieszkałych w latach 1941–1942 w mieście wzrosła i wahała się od 10 tysięcy do 12 tysięcy, czyniąc ze Zduńskiej Woli jedno z największych ich skupisk w Kraju Warty.

Przygotowania do utworzenia getta trwały już od pierwszych dni okupacji. Nie udało się dotąd ustalić dokładnej daty jego powstania. Nastąpiło to prawdopodobnie w maju lub czerwcu 1940 roku. Getto wytyczono po zachodniej i południowej stronie Placu Wolności — prowadziło doń pięć bram pilnowanych od wewnątrz przez żydowską policję porządkową, a od zewnątrz przez posterunki Schupo. Podobnie jak w innych gettach, władze niemieckie powołały w getcie zduńskowolskim Judenrat. Funkcję przełożonego sprawował dr Jakub Lemberg. W 1940 roku zorganizował na terenie getta przy ulicy Ogrodowej farmę rolną (tzw. Ackerbaufarm), dostarczającą mieszkańcom dzielnicy jarzyn i mleka. Zatrudniono w niej młodzież w wieku 17–21 lat (około 50 osób). Oprócz tego więźniowie „dzielnicy zamkniętej” pracowali przy robotach komunalnych, w tym na budowie strzelnicy na stadionie miejskim. Część osób pracowała poza terenem getta, na przykład przy wydobywaniu torfu w okolicy Lasu Paprockiego. Likwidacja getta w Zduńskiej Woli poprzedzona została przeprowadzoną w końcu czerwca 1942 roku segregacją i wywózką około 400 osób (głównie rzemieślników) do getta łódzkiego. W końcu sierpnia Niemcy wywieźli ponad 8000 więźniów dzielnicy żydowskiej do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, a około 1000 koleją do getta w Łodzi.

Opis

Cmentarz żydowski w Zduńskiej Woli został założony bezpośrednio po lokacji miasta, przy obecnej ulicy Kaczej, na zachód od miasta, na działce o powierzchni około 2 hektarów. Najstarsze odczytane macewy pochodzą z 1832 roku, a ostatni pochówek odbył się w 1964 roku. Obecnie nekropolia nie jest wykorzystywana w celach grzebalnych. Cmentarz został poważnie zniszczony podczas drugiej wojny światowej przez Niemców, wiele szkód wyrządziła postępująca dewastacja po 1945 roku. Na cmentarzu, gęsto porośniętym starodrzewem i otoczonym murem, zachowało się około 3000 macew, w połowie przewróconych lub połamanych. Nagrobki pochodzące z XIX i pierwszej połowy XX wieku wykonano z granitu, wapienia i piaskowca, niektóre posiadają także fragmenty z białego marmuru. Napisy wykonane są w języku hebrajskim, jidysz, polskim, rosyjskim i niemieckim. W 1994 roku, w miejscu mogiły ponad 200 osób zamordowanych tu przez Niemców podczas likwidacji getta, stanął pomnik ku czci wszystkich zduńskowolskich Żydów, ofiar Zagłady. W 2007 roku została wybudowana nowa brama, która jest wierną kopią pierwszej bramy cmentarnej - zawieszono na niej tablice opisujące pokrótce historię cmentarza (z tekstem w języku polskim, angielskim, hebrajskim i jidysz). Obecnie uporządkowana nekropolia znajduje się pod opieką Towarzystwa Historycznego YACHAD, Organizacji Byłych Mieszkańców Zduńskiej Woli w Izraelu, władz samorządowych i Muzeum Historii Miasta Zduńska Wola. Od 2010 roku w sierpniu organizowany jest na cmentarzu dzień otwarty.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN