Wyróżnia się na tle chaotycznej zabudowy ówczesnych osad i miast byłego zaboru rosyjskiego ze względu na czytelność i klarowność kompozycji przestrzennej oraz planowany charakter. Zespół posiada wysokie wartości przyrodnicze oraz krajobrazowe budynki mieszkalne otaczają ogródki przydomowe w skali osiedla zachowany został także układ terenów zieleni z licznymi egzemplarzami starodrzewu. Kompleks posiada również duże wartości użytkowe do czasów współczesnych, pełni pierwotną funkcje mieszkalną. Dodatkowo o wartości założenia świadczy fakt, iż Towarzystwo Akcyjne Zawiercie w czasach prosperity stanowiło jedno z trzech największych przedsiębiorstw kapitalistycznych w Królestwie Polskim związanych z przemysłem bawełnianym, ustępując jedynie Łódzkim zakładom Karola Scheiblera oraz Ignacego Poznańskiego.

Historia

Osiedle robotnicze Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie powstało w 2. połowie XIX w. przy zakładach bawełnianych, założonych przez braci Bernarda i Adolfa Ginsbergów, berlińskich bankierów. Całość założenia powstała w latach 1880-1910, a najstarsza część o układzie szachownicowym pochodzi z lat 1880-1887 i zlokalizowana jest w części zachodniej. Wybudowana w latach 1895-1910 część wschodnia nawiązuje do wcześniejszej kompozycji przestrzennej, powstały wówczas obiekty projektu P. Waligórskiego o charakterze publicznym w postaci: szkoły, łaźni oraz domu ludowego. Ważny element stanowi zrealizowane w 1901 r. założenie parkowe wraz z przylegającą od zachodu otoczoną ogrodem willą dyrektora projektu warszawskiego architekta inżyniera Hugo Kudery, autora kościoła parafialnego pw. św. św. Piotra i Pawła wchodzącego w skład osiedla, poświęconego w 1903 r.  Negatywny wpływ na strukturę osiedla miały lata powojenne, w 1945 r. fabrykę TAZ przemianowano na Zawierciańskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego ,,Zawiercie’’, a teren osiedla przejął skarb Państwa przekazując w kolejnych latach część obiektów m.in. MZBM. Wśród negatywnych skutków związanych z brakiem wspólnej polityki przestrzennej nowych zarządców należy wymienić powstanie w 1968 r. na wschód od parku nowoczesnego ośrodku sportowo-wypoczynkowego oraz wyburzenie części historycznej zabudowy w latach 90. XX w. i zastąpienie jej nie nawiązującymi do architektury osiedla wtórnymi blokami mieszkalnymi.

Opis

Osiedle robotnicze TAZ położone jest w centrum miasta na powierzchni ponad 20 hektarów, na północ od dworca graniczy odpowiednio od zachodu z miejskimi terenami zieleni od wschodu natomiast z terenem sportowym oraz zabudową przemysłową. Rozplanowanie osiedla oparto na szachownicowym układzie w skład, którego wchodzą usytuowane równolegle ulica Niedziałkowskiego oraz ulica Bohaterów Westerplatte wraz z chodnikami dla pieszych położonymi prostopadle wyznaczają poszczególne kwartały zabudowy. Najstarsza część o układzie szachownicowym pochodzi z lat 1880-1887 i zlokalizowana jest w części zachodniej. Domy mieszkalne postawiono na działkach o wymiarach 63x35 m wytyczonych przy pomocy trzech ulic biegnących w kierunku wschód-zachód. Poszczególne parcele otoczono pierścieniem zieleni, której zadaniem było zapewnienie intymności lokatorom, wyznaczyły one dodatkowo wielogatunkowe aleje wzdłuż ciągów komunikacyjnych. Część wschodnia wybudowana w latach 1895-1910 nawiązuje do wcześniejszej kompozycji przestrzennej. Powstały wówczas obiekty o charakterze publicznym jak: szkoła, łaźnia oraz dom ludowy. Obiekty mieszkalne nie posiadały ogródków przydomowych, elementy zieleni tworzyły jedynie obramowanie kompozycji. Położone w części południowej powyżej neogotyckiego kościoła parafialnego założenie parkowe wraz z przyległą willą i ogrodem zrealizowano w 1901 roku według projektu warszawskiego architekta Hugo Kudera. Koncepcja powstała w oparciu o przepływającą rzekę Młynówkę, którą przekształcono w system ozdobnych stawów, a w obrębie założenia można było  wyróżnić ogród w stylu angielskim okalający willę, oraz położony na wschód od niej park krajobrazowy o charakterze publicznym o bogatej ofercie tematycznej. Na terenie osiedla występuje kilka typów budynków mieszkalnych związanych z poszczególnymi fazami zabudowy osiedla. W najstarszej części mamy do czynienia z obiektami wybudowanymi na planie prostokąta, ustawionymi szczytem do ulicy w ciągu zabudowy. Są to dwukondygnacyjne, murowane z cegły, otynkowane  obiekty o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Ich cechą charakterystyczną są szrafowane tynki w linie poziome oraz opaski okienne z uszkami. Odmienny typ stanowią większe obiekty przeznaczone dla większej liczby rodzin powstające w kolejnych latach. Wymienić możemy tu wolnostojący neogotycki budynek przy ulicy Niedziałkowskiego 16, wybudowany w latach 1895-1901 na planie prostokąta. Jest to murowany, trzykondygnacyjny, podpiwniczony budynek o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym o nietynkowanych elewacjach.

Założenie dostępny przez cały rok. Ze względu na charakter zabudowy nie ma możliwości zwiedzania poszczególnych budynków mieszkalnych. Pozostałe, pełniące funkcje publiczne obiekty, w tym szkoła, park, kościół parafialny oraz pałacyk Stanisława Szymańskiego w którym zlokalizowano Izbę Muzealną oraz restaurację  są dostępne (istnieje możliwość zwiedzania wymienionych obiektów).

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 24.04.2015 r.