W 1790 r. istniała już synagoga. W XVIII w. utworzono kromołowski podkahał, który należał do kahału lelowskiego. W miejscowości powstał cmentarz.

W 1827 r. w Kromołowie żyło 120 Żydów stanowiąc 8% ogółu mieszkańców. Przed 1828 r. podkahał uzyskał samodzielność. W 1847 r. wykupiono dom mieszkalny i urządzono w nim dom modlitwy W latach 1823–1843 liczba Żydów w miejscowości wzrosła ze 120 do 517. Również w 1857 r. w mieście było 517 Żydów, co stanowiło 36% ogółu mieszkańców. Kromołów był ośrodkiem ruchu chasydzkiego. W 1900 r. w mieście żyło około 400 Żydów. W 1921 r. mieszkało w Kromołowie 275 Żydów, co stanowiło 11% ogółu mieszkańców.

Po wybuchu II wojny światowej Kromołów znalazł się pod okupacją niemiecką. Okupant spalił jesienią 1939 r. miejscową synagogę. W październiku 1940 r. przewodniczącym kromołowskiego Judenratu był Moszek Haberman, który podlegał pod Centralną Żydowską Radę Starszych Wschodniego Górnego Śląska (Centralny Judenrat Wschodniego Górnego Śląska) w Sosnowcu. Na dzień 01.10.1940 r. w Kromołowie mieszkało 162 Żydów W 1942 r. wszystkich Żydów z Kromołowa deportowano do getta w Zawierciu, a następnie do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau.

Opis

Cmentarz żydowski w Kromołowie należy do największych, najstarszych i najlepiej zachowanych zabytków żydowskiej kultury materialnej w skali całego regionu. W obrębie nadal widocznych historycznych granic, wyznaczonych przez zabytkowy mur ceglany i współczesne elementy betonowe (ze stalową bramą z gwiazdami Dawida), zachowało się całe założenie cmentarne o powierzchni 0,8517 ha, w tym ponad 900 pochówków w formie macew oraz nagrobków, ohel (zrekonstruowany w 2022 r.), a także obiekty zabudowy towarzyszącej, w tym jeden z kilku ocalałych w regionie budynków domów przedpogrzebowych oraz budynek dozorcy.

Według udokumentowanych przekazów, Żydzi osiedlili się w Kromołowie przypuszczalnie w XVII wieku. Cmentarz powstał przed 1730 r., o czym świadczy najstarsza zachowana macewa. W XIX w. w Kromołowie istniała gmina żydowska podlegająca kahałowi w Lelowie, skupiająca na przełomie XIX i XX w. ponad tysiąc osób zamieszkujących Kromołów, Zawiercie, Rokitno Szlacheckie i Porębę Mrzygłodzką. W 1901 r. Żydowski Okręg Bożniczy został przeniesiony z Kromołowa do szybko rozwijającego się Zawiercia. Dziesięć lat później w Zawierciu utworzono osobny cmentarz żydowski przy ulicy Daszyńskiego, w efekcie czego znacząco spadła ilość pochówków na cmentarzu w Kromołowie. Ostatni pochówek miał tam miejsce najprawdopodobniej w 1942 roku.

Teren założonego przed 1730 r. cmentarza był kilkukrotnie powiększany. W latach 20. XX w. z fundacji Jakuba J. Löwensteina we wschodniej części cmentarza, w sąsiedztwie bramy wejściowej, wzniesiono niewielki dom przedpogrzebowy oraz budynek dozorcy, a obszar cmentarza ogrodzono zachowanym do dziś murem. Jednocześnie w południowo-zachodniej części nekropolii w 1926 r. wydzielono niewielki cmentarz wojenny z pomnikiem poświęconym żołnierzom poległym w okolicach Kromołowa w trakcie I wojny światowej.

Już w 1967 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 774/67 (decyzja z 17.06.1967); być może uchroniło go to od większych zniszczeń. Tym bardziej, że dom przedpogrzebowy pełnił do końca lat 80. XX w. funkcje mieszkalne. W 1992 r. z inicjatywy Gminy Żydowskiej w Katowicach na cmentarzu przeprowadzono prace porządkowe i renowacyjne, a w 1993 r. wykonano obecną bramę.

Cmentarz znajduje się w południowej części Kromołowa, pomiędzy ulicami Piaskową oraz Żniwną i Zbożową. Założony jest na planie prostokąta, z wydzieloną w części południowo-zachodniej częścią przeznaczoną na cmentarz wojenny. Wejście na cmentarz, usytuowane od północy, to jest od strony ul. Piaskowej, ujęte jest dwoma obiektami z lat 20. XX w. Po zachodniej stronie bramy wjazdowej wznosi się murowany z cegły i kamienia dom przedpogrzebowy w formie niewielkiego, parterowego sześcianu krytego dachem namiotowym. We wnętrzu znajduje się kamienna płyta przeznaczona do mycia i przygotowywania zwłok do pochówku oraz marmurowa tablica z tekstem modlitwy w jidysz. Po wschodniej stronie bramy zlokalizowany jest budynek przeznaczony pierwotnie na mieszkanie dozorcy cmentarza i magazyn. Jest to obiekt murowany z cegły, wzniesiony na planie prostokąta, parterowy, kryty dachem czterospadowym, z otworami okiennymi i drzwiowym od strony ul. Piaskowej.

Cmentarz charakteryzuje się tradycyjnym, wciąż czytelnym rozplanowaniem pochówków w układzie szeregowym, z macewami zwróconymi w kierunku wschodnim. Do chwili obecnej w jego obrębie zachowało się około 920 kamiennych macew i nagrobków z okresu XVIII, XIX i I połowy XX w., odznaczających się zróżnicowaną wysokością i formą. Dominują macewy zamknięte półkoliście, rzadziej zamknięte uskokiem, rozbudowanym zwieńczeniem bądź prosto. Najstarsza ocalała macewa upamiętnia Sulkę, córkę Awrahama Hirsza, zmarłą 21.08.1730 r. (8 elul 5490).

W południowej części cmentarza wznosi się ohel cadyka Izraela Lejba Gancwajcha z Kromołowa (ok. 1835, Szydłów – 30.03.1892, Zawiercie), syna Abrahama Gancwajcha i Lai. Ten chasydzki przywódca religijny pochodził z dynastii sasowskiej, wiązanej z Sasowem na obecnej zachodniej Ukrainie, niegdyś w Galicji, wywodzącej się od Moszego Lejba z Sasowa (ok. 1745–1807). Jej przedstawiciele pojawiali się na terenach położonych znacznie bardziej na zachodzie, m.in. sam Mosze Lejb krzewił chasydyzm w Opatowie. W latach 1875–1892 Izrael Lejb Gancwajch pełnił rolę rabina Kromołowa. Jorcajt cadyka przypada 2 dnia miesiąca nisan.

Cmentarz jest miejscem spoczynku także dwóch innych rabinów Kromołowa: Mordechaja Josefa Tenenholca (zm. 02.04.1875) i Jakuba Isachara Buksmana (zm. 27.06.1903). W pobliżu ohelu Izraela Lejba Gancwajcha znajduje się także grób kupca Abrahama Mordechaja Sztala (zm. 29.08.1894), honorowanego jako potomek słynnego cadyka Dawida Bidermana z Lelowa. Można też wymienić dwa groby rodziny Holenderskich: Cecylii z Mendelsohnów Holenderskiej i Markusa Holenderskiego. Są to macewy rodziców Stanisława Holenderskiego (1871–1940) – filantropa, przemysłowca i społecznika.

W 1999 r. Jan Paweł Woronczak obronił rozprawę doktorską Cmentarz żydowski w Kromołowie jako tekst kultury (pod kier. prof. J. Kolbuszewskiego, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Filologii Polskiej). Dzieło to zawiera opis dziejów cmentarza i inwentaryzację nagrobków.