Historia

W XVI i XVII w. Zawada należała do Ligęzów, którzy wznieśli tu w 2 poł. XVI w. zamek, następnie do Przebędowskich, Rzdziwiłłów a od końca XVIII w. do Raczyńskich. W 1816 r. Atanazy hr. Raczyński, wybrawszy Zawadę na siedzibę rodową przystąpił do odbudowy zrujnowanego zamku Ligęzów, wznosząc w jego obrysie nową siedzibę, wykorzystującą człony dawnej budowli, przy udziale słynnego architekta Karola Fryderyka Schinkla, któremu powierzył zaprojektowanie elewacji frontowej nowego obiektu. Po niespełna stu latach funkcjonowania zamek spłonął w 1915 r. podpalony przez kozaków dońskich, wraz z nim zniszczeniu uległy liczne dzieła sztuki i zbiory biblioteczne. Po zakończeniu I wojny światowej fragment ruin zamku z jedną basztą i kaplicą odrestaurowano. Wybudowano także w 1920 r. we wschodniej części parku, z inicjatywy Edwarda Bernarda hr. Raczyńskiego, nową siedzibę. Piętrowy pałac, nazywany także dworem, zaprojektowany został prawdopodobnie przez angielskiego architekta sprowadzonego przez żonę hr. Raczyńskiego, angielkę. Po drugiej wojnie światowej w majątku funkcjonował PGR, w latach 90-tych XX w. majątek przejęty został przez prywatnego właściciela. W obrębie założenia zachowały się: dwór-pałac, kaplica z basztą, ponadto budynek pralni z fragmentem neogotyckiego muru z czasu XIX wiecznej przebudowy, budynek bramny pochodzący z 1 poł. XIX w., studnia datowana na XVIII-XIX w., oficyna z 1 poł. XIX w. będąca w trakcie remontu oraz rozległy park.

Opis

Zespół położony jest w środkowej części miejscowości, na terenie płaskim, przy skrzyżowaniu drogi E4 z drogą lokalną prowadzącą na pd. w kierunku wsi Stobierna. Od pn. i wsch. zespół graniczy z w/w drogami, od zach. z zabudową mieszkalną wsi, od pd. zaś z zabudowaniami folwarku, posiada powierzchnię około 19 ha.

Zachowane elementy zespołu powstawały na przestrzeni kilku wieków, od 2 poł. XVI do 1 poł. XX w., obiekty kubaturowe zgrupowane są w środkowej części parki, nie tworzą jednak czytelnej kompozycji, rozlokowane są w sposób swobodny.

Dwór nazywany też pałacem jest głównym elementem założenia, usytuowanym we wsch. części parku, nieopodal oficyny. Zaprojektowany w stylu neorenesansu angielskiego, wybudowany na rzucie prostokąta z portykiem wgłębnym w parterze i tarasem powyżej w elewacji frontowej, jako budowla podpiwniczona, piętrowa, przekryta dachem dwuspadowym na głównym korpusie i dwoma poprzecznymi dachami dwuspadowymi nad częściami bocznymi. Budynek jest murowany z cegły, tynkowany, dach pokryty dachówką karpiówką układaną „w koronkę”. Elewacja frontowa, zach. jest siedmioosiowa. W portyku cztery kolumny jońskie wspierają taras na piętrze wykończony kamienną balustradą. Ryzality boczne zakończone są szczytami o linii spłaszczonej woluty, w szczytach umieszczono centralnie okrągłe okienka, natomiast poniżej nich, w kondygnacji piętra okna w kształcie półkola. Pozostałe okna są prostokątne, wszystkie ujęte w profilowane obramienia. Poddasze doświetlone jest od wschodu i zachodu lukarnami zakończonymi szczytami ze spłaszczonymi wolutami i trzema niewielkimi okienkami. Elewacja wsch. jest siedmioosiowa, szczyty opracowane są analogicznie do elewacji frontowej, okna w profilowanych obramieniach. Elewacja pd. jest pięcioosiowa z dwukondygnacyjnym, trójbocznym wykuszem zamkniętym szczytem z wolutami i półokrągłym okienkiem, pozostałe okna w profilowanych obramieniach. W elewacji pn. dominuje wysokie, zakończone półkoliście okno doświetlające klatkę schodową, po jego lewej stronie dwa niewielkie okienka w dwu kondygnacjach, poniżej natomiast dwa różnej wielkości. Wszystkie otwory ujęte są w profilowane obramienia. Budowlę wieńczy prosty gzyms, przerwany w dłuższych elewacjach płaszczyznami szczytów wolutowych. Pałac został w ostatnich latach wyremontowany przez właściciela.

Neogotycki zameczek romantyczny czyli kaplica z basztą, składa się z trzech elementów: korpusu kaplicy o rzucie prostokąta, przylegającej do niej baszty o owalnym rzucie i połączonej z nią klatki schodowej o analogicznym rzucie. Prostopadłościenna, dwukondygnacyjna bryła przekryta jest dachem dwuspadowym, baszta dachem pogrążonym z przesłaniającym go krenelażem, dobudowaną do niej wieżę kryjącą klatkę schodową wieńczy dach stożkowy. Obiekt zbudowany jest z cegły i kamienia, tynkowany, strop międzykondygnacyjny jest żelbetowy, schody w wieży drewniane. Elewacja pd. trzyosiowa, z oknami w formie biforiów na piętrze oraz prostymi z drzwiami pośrodku na parterze, naroża są oszkarpowane. Elewacja pn. zwieńczona jest dwustrefową attyką, w kondygnacji piętra posiada dwa okna w formie biforiów. Elewację wsch., wieńczy szczyt o dwukondygnacyjnym podziale, ze sterczynami i zakończonymi ostrołukowo blendami oraz dwoma ostrołukowymi oknami w dolnej kondygnacji szczytu. Elewacja zach. zakończona jest ozdobnym szczytem z uskokami i dwoma okienkami pośrodku, w jednej osi. W czterokondygnacyjnej okrągłej baszcie otwory rozmieszczone są nieregularnie, w bryle mieszczącej klatę schodową doświetlenia rozmieszczone spiralnie, zgodnie z przebiegiem schodów.

Oficyna jest parterowym budynkiem, na rzucie prostokąta, przekrytym wysokim dachem czterospadowym z trzema lukarnami w pd. połaci dachu oraz dwoma w pn., krytymi daszkami dwuspadowymi z deskowanymi szczytami. Obiekt wymurowano z cegły, przekryto dachem krytym dachówką. Elewacja pd., frontowa jest czteroosiowa z drzwiami wejściowymi ramowanymi dwoma wysuniętymi przed lico filarami, pn. pięcioosiowa, wsch. jednoosiowa, zach. dwuosiowa, z prostymi sześciokwaterowymi oknami. W ostatnich latach oficyna przeszła generalny remont połączony ze znaczną wymiana substancji zabytkowej (na zdjęciu widoczna jest w trakcie tego remontu).

Budynek dawnej pralni to prosty obiekt wybudowany na rzucie prostokąta o , parterowy, murowany z cegły, przekryty dachem dwuspadowym, krytym dachówką ceramiczną. Dłuższe elewacje, pn. i pd. są trzyosiowe, w elewacji pd. z wejściem pośrodku. Elewacje tynkowane, bez dekoracji, za wyjątkiem wsch., kamienno - ceglanej, nietynkowanej, w której przemurowano ceglany, ostrołukowy portal, wtopiony we fragment zachowanego neogotyckiego ogrodzenia z bramą wydzielającego kiedyś wewnętrzny dziedziniec.

Budynek bramny umieszczony w północnej kurtynie ogrodzenia to niewielki obiekt wybudowany na rzucie prostokąta, piętrowy, murowany z kamienia i cegły, przekryty wysokim dachem czterospadowym krytym dachówką ceramiczną.. W elewacjach pn. i pd. widoczny jest otwór przejazdowy, prostokątny, zakończony półkoliście, nad nim, na jego osi okienko. We wnętrzu, we wsch. części budynku wydzielono klatkę schodową prowadzącą na niewysokie pięterko

Zachowana w południowo wschodniej części parku studnia widoczna jest jako sięgająca nieco powyżej poziomu gruntu kamienna cembrowina z dwoma naprzeciwległymi, kamiennymi słupami - obeliskami.

Duży park, obecnie zdziczały, nosi jeszcze ślady kompozycji krajobrazowej widocznej na planie katastralnym z polowy XIX w., Zachował starodrzew: naturalną, ponad 300-letnią dąbrowę i liczne skupiny drzew krajowych tworzących zwarte masywy buka, jesionu, lipy i klonu.

Zespół jest własnością prywatną; dostępny w widoku z zewnątrz.

Oprac. Barbara Potera, NID OT w Rzeszowie, 19.08.2014 r.