Reprezentatywny przykład gotyckiego kościoła parafialnego, nieznacznie przekształconego w stylu neogotyckim. Zarazem obiekt będący materialnym świadectwem dziejów Żarnowca.

Historia

Pierwotny kościół parafialny w Żarnowcu został wzniesiony przypuszczalnie w końcu XIV w., przypuszczalnie wraz z relokacją Żarnowca w 1396 r. z obszaru ob. Łanów Wielkich i przeniesieniu tamtejszej parafii, a nie z fundacji Kazimierza Wielkiego, co przyjęło się powtarzać w dotychczasowych opracowaniach.  W 1524 r. świątynia uległa znaczącemu zniszczeniu wskutek pożaru, który objął całe ówczesne miasto. W 1528 r. z fundacji Krzysztofa Szydłowieckiego, kanclerza królewskiego i syna kasztelana żarnowieckiego, został gruntownie odbudowany, o czym świadczy tablica pamiątkowa z herbem Szydłowieckich nad portalem północnym. W 1836 r. od zachodu dobudowano obecną kruchtę. W XIX w. w sąsiedztwie kościoła wzniesiono murowaną, klasycystyczną dzwonnicę. W 1910 r. kościół poddany został częściowej przebudowie neogotyckiej, w ramach której m.in. założono pozorne sklepienie krzyżowo-żebrowe w nawie.

Opis

Kościół usytuowany jest na obszarze średniowiecznego układu urbanistycznego Żarnowca, w północno-wschodniej części obecnej miejscowości, na wschód od Rynku, przy skrzyżowaniu ulicy Kościelnej i Cmentarnej. Na północ od kościoła, w obrębie ogrodzenia, znajduje się XIX-w. dzwonnica, natomiast na wschód od terenu kościelnego mieszczą się współczesne zabudowania plebańskie. Jest to obiekt murowany z cegły na kamiennych fundamentach, orientowany, jednonawowy z nawą na planie prostokąta, węższym prezbiterium zakończonym od wschodu trójbocznie, niewielką, czworokątną, przylegającą do prezbiterium od północy zakrystią oraz usytuowaną od zachodu kruchtą. W zwartej bryle kościoła dominuje oszkarpowany korpus nawy kryty wysokim dachem dwuspadowym zwieńczonym wieżyczką z latarnią krytą ostrosłupowym hełmem. Od wschodu do korpusu nawowego przylega nieco niższe, zamknięte trójbocznie i oszkarpowane prezbiterium kryte osobnym dachem wielospadowym, częściowo przesłonięte od północy parterową dobudówką zakrystii krytej dachem pulpitowym. Od zachodu do kościoła przylega niska kruchta kryta dachem siodłowym. Neogotycka fasada kościoła, częściowo przesłonięta bryłą XIX-w. kruchty, zwieńczona jest wysokim szczytem ożywionym wykonanymi z piaskowca pięcioma blendami zamkniętymi ostrołukowo. Ostrołukowy, wykonany z piaskowca portal główny wraz z mniejszym portalem bocznym znajduje się w elewacjach kruchty. Pozostałe elewacje kościoła, podobnie jak fasada, mają wyraźnie wyodrębniony, kamienny cokół, a ponadto urozmaicone są rytmicznie rozstawionymi, dwukondygnacyjnymi szkarpami oraz rozmieszczonymi pomiędzy nimi od południa i wschodu ostrołukowymi, dwudzielnymi otworami okiennymi wypełnionymi maswerkami z piaskowca. W elewacji północnej zlokalizowany jest gotycki, ostrołukowy, profilowany portal boczny, a ponad nim wmurowana płyta z herbem Szydłowskich, upamiętniająca odbudowę kościoła w 1528 r.   Wnętrze trójprzęsłowej nawy kryte jest pozornym, drewnianym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na pilastrach, z kolei wnętrze dwuprzęsłowego prezbiterium, oddzielone od nawy ostrołukową tęczą, kryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z żebrami przechodzącymi we  wsporniki w kształcie ostrosłupów. W zachodniej części nawy znajduje się drewniana, rokokowa empora muzyczna wsparta na dwóch słupach. Spośród zachowanego wyposażenia kościoła należy wymienić m.in. gotycki, drewniany krucyfiks z XVI w. na ścianie tęczowej, barokowa, wykonana z marmuru chrzcielnica z XVII w., stalle rokokowe z 1775 r. oraz trzy neogotyckie ołtarze i ambona. W północno-wschodniej ścianie prezbiterium umieszczone jest kamienne, gotyckie tabernakulum w formie niszy. W nawie znajdują się kamienne epitafia z XVII i XVIII w.

Zabytek dostępny. Kościół dostępny jest dla zwiedzających bezpośrednio przed i po mszach świętych.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 30.09.2015 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna zabytku architektury. Kościół parafialny pod wezwaniem Narodzenia NMP [w Żarnowcu], oprac. I. Kontna, 1998, Archiwum NID.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. I, woj. krakowskie, z. 12: powiat olkuski, J. Szablowski (red.), Warszawa 1953, s. 39-40.
• Wiśniewski J., Miasto Żarnowiec w Olkuskiem i jego pamiątki, Marjówka 1934.