To prywatne miasto-twierdza kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego jest doskonałą realizacją koncepcji XVI-wiecznego miasta idealnego. Jego układ przestrzenny oparty na włoskiej renesansowej teorii urbanistycznej jest przejawem symbolicznego myślenia o strukturze miejskiej traktowanej jako spójny, kompletny i harmonijnie działający organizm. Symbolika ta w pełni obrazowała rangę i charakter Zamościa projektowanego jako centrum administracyjne rozlicznych i sprawnie zarządzanych dóbr Jana Zamoyskiego, od 1589 roku o statusie rodowej ordynacji. Zastosowanie przez padewskiego architekta Bernardo Morando siatki modularnej, w którą wpisane zostały wszystkie elementy zespołu przestrzenno-architektonicznego, było rozwiązaniem nowatorskim, podobnie jak ścisłe sprzężenie rezydencji kanclerza z miastem i opasanie ich wspólnymi fortyfikacjami, co nie miało w tym czasie analogii w Europie.

Zamość zwany był w czasach I Rzeczypospolitej „Padwą Północy” przez wzgląd na włoski rodowód jego urbanistycznej koncepcji, urodę renesansowej architektury, jak i ambicje Jana Zamoyskiego - wychowanka uniwersytetu w Padwie - uczynienia zeń ważnego ośrodka akademickiego, szczycącego się wysokim poziomem nauczania. Nowoczesny system fortyfikacji miasta został w 1. tercji XIX wieku rozbudowany, stanowiąc dziś cenny dokument przemian w architekturze militarnej.

Historia

Zamość założony został na „surowym korzeniu” jako prywatna inicjatywa Jana Zamoyskiego. Akt fundacji pochodzi z 1580 roku, choć pierwsze działania w terenie podjęto już rok wcześniej. Nadworny architekt kanclerza Bernardo Morando, wykorzystując założenia włoskiej koncepcji citta ideale inspirowanej renesansową filozofią antropocentryzmu, opracował projekt planu miasta oraz wszystkich ważniejszych budowli: rezydencji fundatora, świątyń, ratusza, wzorcowych domów dla mieszczan, bram miejskich, arsenału i nowoczesnych fortyfikacji bastionowych. Zabudowa powstała w ciągu 20 lat (uzupełniana i wymieniana w XVII i XVIII wieku, bez naruszania pierwotnej struktury przestrzennej).

Położony na szlaku komunikacyjnym Lublin-Lwów, Zamość miał czerpać duże dochody z wymiany handlowej prowadzonej m.in. przez Ormian, Greków i Żydów, którzy uzyskali od kanclerza Zamoyskiego przywileje na osiedlanie się, tworzenie własnych gmin i budowanie świątyń. W XVII wieku, w okresie swojego największego rozwoju, miasto miało charakter wielonarodowy, wielowyznaniowy; działała tu czwarta pod względem wielkości wyższa uczelnia Rzeczypospolitej, zwana Akademią Zamojską. W połowie stulecia twierdza była oblegana bez skutku przez wojska Bohdana Chmielnickiego, następnie przez wojska szwedzkie pod dowództwem Karola X Gustawa. Straty gospodarcze przyczyniły się to stopniowej utraty znaczenia Zamościa, w tym także samej uczelni na skutek obniżenia poziomu nauczania (zlikwidowana ostatecznie w 1784 roku).

W 1821 roku twierdza Zamość została odsprzedana przez Zamoyskich rządowi Królestwa Polskiego, otrzymując status „twierdzy krajowej”. W latach 1821-1831 poddano ją generalnej modernizacji pod kierunkiem wybitnego fortyfikatora gen. Jana Mallet-Malletskiego. Historyczne budowle Zamościa utraciły wówczas w znacznym stopniu cechy pierwotne. Wysiedlona z centrum miasta ludność cywilna osiadła na dawnym Przedmieściu Lwowskim, gdzie utworzono Nową Osadę, późniejsze Nowe Miasto. W 2. połowie stulecia twierdzę skasowano jako przestarzałą. Proces odbudowy niszczejących fortyfikacji zapoczątkowano już w okresie międzywojennym, gdy wzrastała świadomość wyjątkowej wartości kulturowej Zamościa, co potwierdzone zostało oficjalnym uznaniem go w 1936 roku za zabytek i objęciem ścisłą ochroną konserwatorską. W 1992 roku, po przeprowadzonej wcześniej kompleksowej restauracji, historyczny zespół miasta wpisany został na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Opis

Najstarsza renesansowa część Zamościa, zachowana do dziś w dużym stopniu, jest niewielka - w obrębie pierwotnych bastionowych umocnień wraz z dawną rezydencją kanclerza Zamoyskiego zajmuje około 24ha. Otacza ją szeroki pas rozbudowanych i zmodernizowanych w XIX wieku fortyfikacji i przedpola. Miasto ma kształt pięcioboku wypełnionego regularną, szachownicowo rozplanowaną i stylistycznie jednorodną zabudową. Układ urbanistyczny zasadza się na jego sprzężeniu z rezydencją Zamoyskich, otoczoną niegdyś własnym wewnętrznym obwarowaniem bastejowym. Z niej wyprowadzona została oś podłużna układu w postaci głównej arterii komunikacyjnej. Zgodnie z XVI-wieczną antropomorficzną wykładnią był to kręgosłup całego organizmu połączony z głową, czyli rezydencją właściciela. Pierwsza arteria prostopadła do głównej osi zamknięta została na końcach gmachami kolegiaty i uniwersytetu, jako strefa życia duchowego i intelektualnego (serce i płuca organizmu). Druga arteria poprzeczna, łącząca główny plac, czyli Rynek Wielki z ratuszem, z dwoma mniejszymi placami - Wodnym i Solnym, to strefa życia gospodarczego (symboliczne trzewia).

Rynek Wielki był centralnym salonem miasta. Zabudowa pierzei otrzymała reprezentacyjną formę architektoniczną w postaci piętrowych, podcieniowych kamienic. Ich dekorowane fasady są efektem połączenia wzorów włoskich z elementami lokalnymi, jak wysokie, rozbudowane attyki (częściowo rekonstruowane w latach 1978-1980). Szczególnymi walorami artystycznymi odznaczają się kamienice ormiańskie, spośród których najlepiej zachowana i najbogatsza pod względem dekoracji jest tzw. kamienica „Pod Aniołem”. Jej wnętrze kryje oryginalne belkowe stropy, polichromie ścienne oraz unikatową kamienną oprawę rzeźbiarską okien. 

Ratusz wkomponowany został w północną pierzeję rynku. Pierwszy z końca XVI wieku był stosunkowo niewielkim budynkiem; obecny powstał w latach 1639-1652 według projektu następców Bernarda Moranda - Jana Jaroszewicza i Jana Wolffa. W następnym stuleciu (1767-1770) od frontu dostawiono monumentalne, dwuskrzydłowe schody wsparte na arkadach, a wieżę zwieńczono wysokim barokowym hełmem.

Dawna kolegiata, dziś katedra pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza, usytuowana jest na południowy zachód od rynku. Zaliczana do najwspanialszych zabytków architektury sakralnej późnego renesansu w Polsce, wzorowana była na kościołach północnych Włoch. We wnętrzu zachowane są na sklepieniach oryginalne sztukaterie. Późnobarokowa dzwonnica-brama kościoła ma obecnie wyraz klasycystyczny - efekt późniejszej przebudowy. Oprócz katolickich kościołów klasztornych wzniesionych w XVII wieku (franciszkanów, reformatów, klarysek) w Zamościu istniały też świątynie innych wyznań. Najcenniejszym zachowanym obiektem jest późnorenesansowa bożnica znajdująca się w pobliżu ratusza.

Po przeciwnej stronie kolegiaty oś widokową zamyka gmach akademii z lat 1639-1648. Podczas zamiany budynku w XIX wieku na koszary wojskowe znacznie zubożono jego wygląd, skuwając detal architektoniczny. Podobny los spotkał rezydencję Zamoyskich, jak i inne zabytki miasta.

Spośród obiektów architektury militarnej do najstarszych należy Arsenał zaprojektowany przez Bernarda Morando jako prywatna zbrojownia fundatora. Obecny gmach pochodzi z około 1630 roku (kilkakrotnie przebudowywany). Masywne bastionowe umocnienia Zamościa otwierały się ku głównym szlakom komunikacyjnym trzema bramami o funkcjach reprezentacyjno-obronnych: Lubelską, Lwowską i Szczebrzeszyńską. Z okresu XIX-wiecznej rozbudowy umocnień zachowały się dwa nadszańce usytuowane po północnej stronie miasta. Z tego czasu pochodzi też Rotunda - kolista działobitnia, silnie wysunięta na południowy zachód, połączona z miastem przejściem obronnym na grobli. Dziś pełni ona funkcję muzeum martyrologicznego, upamiętniającego istniejący tu podczas II wojny światowej obóz zagłady.