Obiekt jest dziełem Jana Jaroszewicza i Jana Wolffa, którzy na bazie wcześniejszego obiektu autorstwa twórcy Zamościa - B. Morando, stworzyli manierystyczną budowlę dominującą nad przestrzenią miasta.

Historia

Pierwotna bryła ratusza powstała w 1591 r. wg proj. Bernardo Morando, w 1605 r. wykonano oskarpowanie wg proj. M. Beltera. W 1622 r. miała miejsce przebudowa obiektu, w l.1636-1651 rozbudowa wg proj. J. Jaroszewicza i J. Wolffa (podwyższenie do obecnego poziomu korpusu, rozbudowa podcieni, podwyższenie wieży), w 1709 r. zniszczenie pożarem, przed 1757 r. dobudowa odwachu wg proj. J. de Kawe i A. Bema, w latach 1767-1770 dobudowanie schodów wg proj. J. de Kawe(?) i J. Mauchera, w 1770 r. montaż zegara na wieży, w latach 1823-25 przebudowa wg proj. J. Malletskiego, w 1937 r. rekonstrukcja fasady na podstawie proj. T. Zaremby i J. Juszczyka, w latach 1963-68 gruntowna restauracja wg proj. T. Makarskiego i rozbiórka odwachu. Ważniejsze remonty miały miejsce w l.1980-82, 1999, ostatni w latach 2006-2008. Do 1833 r. budynek był siedzibą urzędu rady miejskiej i trybunału, następnie wartowni, więzienia i sklepów. W l. 1866-1940 ponownie został siedzibą urzędu rady miejskiej, w czasie okupacji siedzibą niemieckiej komendy miasta, po 1944 r. urzędu rady miejskiej oraz m.in. kawiarni, PTTK, młodzieżowego domu kultury. Obecnie jest siedzibą urzędu i prezydenta miasta, galerii fotografii i Biura Informacji Turystycznej. Budowa skrzydła półocnego oficyn przy Rynku Solnym miała miejsce w latach 1823-25, wg proj. J. Malletskiego, skrzydeł bocznych po 1848 r. wg J. Malletskiego (?), ich częściowe przebudowy i remonty w latach 1871, 1936, 1939, budowa łącznika w 1941 r. W latach 1964-66 odbyła się częściowa przebudowa i restauracja oficyn, ostatnia w latach 2006-2008. Początkowo mieściły się w nich warsztaty i więzienie, od 1871 r. hotel miejski, od k. XIX do 1964 r. m.in. sklepy, herbaciarnia i restauracja, obecnie w całości zajmuje je Urząd Miejski.

Opis

Zespół ratusza (ratusz, oficyny) usytuowany jest w północnym kwartale przy Rynku Wielkim, lekko przesunięty w północno zachodnie naroże rynku.

Ratusz ustawiony frontem na południe, od północy zblokowany z budynkami i dziedzińcem oficyn, wyróżnia monumentalny wachlarz frontowych schodów z częścią korpusu i wieży wysuniętymi na plac rynkowy przed oś pierzei północnej. Budynek został zbudowany z cegły, otynkowany, stopnie schodów i balustrady kamienne. Rzut przyziemia trójczłonowy, złożony z korpusu i schodów połączonych z korpusem na poziomie drugiej kondygnacji komunikacyjnym tarasem wspartym na filarowych arkadach, niegdyś stanowiącym przykrycie wzniesionego w przyziemiu budynku odwachu. Korpus ratusza, założony na planie prostokąta, z wydzielonym grubymi filarami nośnymi przyziemiem kwadratowej wieży oskarpowanej od zewnątrz, jest trójkondygnacyjny, podpiwniczony, z arkadowymi podcieniami w przyziemiu, zwieńczony grzebieniastą attyką przesłaniającą niski, czteropołaciowy dach kryty blachą. Wieża o wys. 52 m, sześciokondygnacyjna, oskarpowana, czworoboczna, nad poziomem attyki przechodzi w dwukondygnacyjny, przedzielony obiegającą wkoło galeryjką ośmiobok. Wieńczy ją smukły, profilowany, cebulasty hełm z latarnią, kryty blachą, zakończony gałką z datowanym wietrznikiem - analogiczne, w zmniejszonej skali hełmy wieńczą naroża korpusu. Schody, wiodące do wejścia głównego są wachlarzowe, o dwu symetrycznych ramionach na ćwierćkolistym planie w dolnych partiach, wsparte na pięciu arkadach, z których środkowa - na osi wyższa, ozdobiona została w 1937 r. kamiennym rzeźbionym kartuszem herbowym Tomasza Zamoyskiego z ok. 1620 r., pochodzącym z bastionu VII. Biegi schodów oraz taras ozdabiają kamienne, ażurowe balustrady. Elewacja frontowa jest 7-osiowa. W przyziemiu ściany frontowej, na osi arkady środkowej schodów, znajduje się wejście do dawnego odwachu. Między narożnymi szkarpami wieży, na poziomie drugiej kondygnacji, uusytuowane jest główne wejście do budynku, ujęte w barkowy portal kamienny z kartuszem, powyżej z kamiennym herbem miasta: Św. Tomasz Ap. trzymający tarczę z 3 włóczniami herbu Jelita Zamoyskich; po lewej stronie z tablicą w kształcie tarczy herbowej upamiętniającą wpisanie staromiejskiego zespołu zabytkowego na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Podziały elewacji akcentują silnie profilowane gzymsy. Okna w kondygnacjach pięter są prostokątne, ujęte w szerokie obramienia, z gzymsami i płycinami zdobionymi motywami roślinnymi. Pomiędzy otworami okiennymi umieszczone są nisze zamknięte konchowo i pilastry z korynckimi głowicami. W wysokiej attyce wyróżnia się cokół z pilastrami i konchowo zamkniętymi niszami oraz blendami ujętymi w profilowane obramienia, bogato profilowany gzyms i grzebień złożony z trójkątnych ogzymsowanych przyczółków i wazonów. Elewacje boczne są 4 -osiowe, w przyziemiu rozczłonowane czterema arkadami podcienia, elewacja tylna 8-osiowa, pozbawiona dekoracji architektonicznych i podziałów. Wnętrze przyziemia budynku zostało przekształcone, ma nierówne podziały, z sienią na osi. Układ wnętrz drugiej i trzeciej kondygnacji jest trójdzielny, z sienią reprezentacyjną pośrodku, mieszczącą dwubiegunowe schody międzykondygnacyjne. W przyziemiu zastosowano sklepienia o charakterze kombinowanym (w części podwieszonym, gł. krzyżowym i kolebkowym),klatkę schodową i sień przykryto sklepieniem krzyżowym, nad drugą i trzecią kondygnacją zastosowano stropy płaskie. W niewielkim stopniu zachował się pierwotny wystrój, m.in. sklepienne sztukaterie. Oficyny (dawne więzienie) zblokowane od południa z korpusem ratusza, frontem ustawione są do pn. i Rynku Solnego. Tworzą założenie na planie prostokąta o trzech prostokątnych skrzydłach, które wraz z małym łącznikiem od zach. zamykają zbliżony do kwadratu dziedziniec, z bramą przejazdową na osi. Skrzydła są murowane z cegły, wsch. i zach. dwukondygnacyjne, podpiwniczone, kryte trójpołaciowymi niskimi dachami, łącznik jest trzykondygnacyjny przykryty dachem dwupołaciowym. Elewacja frontowa od pn. 7-osiowa, zakomponowana symetrycznie, z klasycystycznymi podziałami i dekoracją. Wyróżnia się wejście główne z ozdobnym portalem zwieńczonym tympanonem z płaskorzeźbionymi emblematami sprawiedliwości (waga, ręka i oko).

Dostęp do zabytku ograniczony.

Oprac. Ewa Prusicka-Kołcon, OT NID w Lublinie, 8.12.2014 r.