Powstały w XIII wieku jest najważniejszym elementem historycznego założenia urbanistycznego, wyróżniającym się w panoramie starego miasta jako wyodrębniona enklawa. Spośród trzech klasztorów kanoników regularnych istniejących w średniowieczu na terenie historycznego Śląska jest jedynym, który przetrwał czasy reformacji, będąc aż do pruskiej sekularyzacji na początku XIX wieku ważnym ośrodkiem nie tylko religijnym, ale także naukowym i oświatowym, promieniującym na całe księstwo żagańskie. W Żaganiu kształcili się wybitni teolodzy i znawcy prawa kanonicznego cenieni w Europie, a uniwersytecki poziom tej edukacji potwierdza unikatowa biblioteka klasztorna słynąca niegdyś z niezwykle zasobnego księgozbioru.

Pod względem artystycznym zespół zabudowań klasztoru, ukształtowany ostatecznie w XVIII wieku, prezentuje znakomite połączenie architektury gotyckiej z barokową. Jego monumentalny charakter, wyjątkowa przestrzenność wewnętrznych podziałów oraz ciekawe formy sztukatorsko-malarskiego wystroju odróżniają go od innych śląskich realizacji. W przeciwieństwie do miasta Żagania obiekt szczęśliwie uniknął poważniejszych zniszczeń podczas II wojny światowej.

Historia

Kanonicy regularni reguły św. Augustyna sprowadzeni zostali w 1217 roku z woli księcia Henryka Brodatego i jego żony Jadwigi pierwotnie do Nowogrodu Bobrzańskiego. W 1284 roku przenieśli się do Żagania, przejmując istniejący tu już od czasów lokacji miasta kościół parafialny i zamieniając zabudowania plebanii na prowizoryczny klasztor. Potwierdza to dokument z tego samego roku, który wystawili książęta głogowscy Przemek, Konrad i Henryk. Papież Bonifacy VIII bullą z 1295 roku wziął klasztor pod swoją opiekę. Darowizna księcia Konrada z 1299 roku poszerzyła jeszcze zespół zabudowy klasztornej, której tymczasowy charakter trwał do początku XIV wieku, kiedy podjęto budowę klasztoru. Do połowy XIV wieku oprócz kompleksu klasztornego powstał też odrębny budynek pałacu opackiego. W tym czasie klasztor słynął już na Śląsku ze swojej biblioteki oraz skryptorium, w którym pracowali wybitni iluminatorzy.

W okresie rządów opata Pawła II Lemberga (1522-1525) nastąpiło krótkotrwałe częściowe przejście konwentu na protestantyzm, zachował on jednak nadal regułę zakonną. Następnie jeszcze kilkakrotnie w swoich dziejach kościół czasowo przechodził w ręce ewangelików. W dobie nowożytnej zmieniał się też charakter zakonu - wykształceni zakonnicy coraz bardziej wpływali na życie społeczne i polityczne miasta i regionu. Spośród pierwszych uczonych opatów wyróżnili się Ludolf Fabri, uczestnik soboru w Pizie, inicjator spisywania kroniki klasztornej, oraz Bernard Fabri, uczestnik soboru w Bazylei. W okresie odrodzenia architektura klasztoru wzbogacana była o nowe, podkreślające jego reprezentacyjność elementy.

W 1730 roku pożar miasta i klasztoru spowodował ogromne zniszczenia. Podjęto wówczas wielką przebudowę całego kompleksu klasztornego, nadając mu zachowany do dziś barokowy charakter. Wybitnym opatem 2. połowy XVIII wieku był Ignacy Felbiger, reformator szkolnictwa na Śląsku, a później - dzięki protektoratowi cesarzowej Teresy - w całym państwie habsburskim. Za jego czasów założono na wieży kościelnej pierwszy na terenie dzisiejszej Polski piorunochron, jeden z wcześniejszych w Europie. Sekularyzacja konwentu augustianów w Żaganiu nastąpiła w 1810 roku. Kościół został zamieniony na parafialny, a w zabudowaniach poklasztornych istniały w XIX wieku: elementarna szkoła katolicka, dom parafialny, plebania oraz królewski sąd powiatowy i więzienie. Część bogatego księgozbioru klasztornego i archiwum przewieziona została do biblioteki uniwersyteckiej we Wrocławiu, gdzie znajduje się do dziś.

Opis

Usytuowane w północno-zachodniej części zespołu staromiejskiego założenie dawnego opactwa augustianów składa się z monumentalnej bryły kościoła, budynku klasztoru, konwiktu i spichlerza. Budowle otaczają wieloboczny dziedziniec, a konwikt przylega do miejskich murów obronnych. Najcenniejszym obiektem jest kościół pw. Wniebowzięcia NMP, którego zewnętrzna architektura zachowała zasadniczo swój gotycki charakter. Jest to budowla pseudobazylikowa z wyodrębnionym prezbiterium będącym jej najstarszą częścią wzniesioną z kamienia polnego, trójnawowym korpusem i wieżą w nawie południowej. Bryła świątyni ukształtowana została ostatecznie w wyniku przebudów przeprowadzonych w wiekach XIV, XV i XVI. Najbardziej zmieniającymi ją dodanymi elementami były renesansowa dwukondygnacyjna loggia z arkadowym podcieniem dobudowana od frontu oraz potężny szczyt schodkowy wieńczący fasadę. Z surowością elewacji kontrastuje bogactwo XVIII-wiecznego wystroju i wyposażenia autorstwa śląskich wykonawców według projektu Marcina Franza Młodszego. Korpus nawowy i prezbiterium zachowały gotyckie sklepienia. Wzdłuż nawy północnej biegnie spłycona empora z ażurową balustradą, której kontynuację w przestrzeni prezbiterium stanowi marmoryzowana, wklęsło-wypukła balustrada empory. Górne partie ścian nawy głównej urozmaicają malowane iluzjonistycznie okna. Do barokowego wyposażenia należą przede wszystkim: ołtarz główny i ołtarze boczne, stalle w prezbiterium z 18 obrazami przedstawiającymi żywot św. Augustyna oraz prospekt organowy.

Od północy do kościoła przylega trójskrzydłowy budynek klasztoru, tworząc z nim jednolitą bryłę. Jego rozplanowanie, poza ingerencją w strukturę południowego skrzydła, pozostało niezmienione. Nieliczne wnętrza zachowały gotycki charakter, głównie kaplica św. Anny w ryzalicie. Na szczególną uwagę zasługuje znajdująca się nad nią biblioteka klasztorna z dobrze zachowanym wyposażeniem, wzmiankowana w źródłach XIV-wiecznych, urządzona po pożarze w 1730 roku w stylu barokowym. Zajmuje ona dwa pomieszczenia, których sklepienia zdobi polichromia Jerzego Wilhelma Neunhertza. Prawdopodobnie on był także autorem malowideł wykonanych w technice en grisaille na ścianach korytarza prowadzącego do biblioteki, jednego z wielu polichromowanych korytarzy w klasztorze. Ponadto w budynku klasztornym, dzisiaj pełniącym funkcję plebani, mieści się zdobiona stiukami sala opacka i muzeum parafialne.

Od północnego zachodu dziedziniec klasztorny zamyka barokowy gmach dawnego konwiktu, powstały w latach 1740-1758 przez scalenie różnych budynków, w tym pałacu opatów. Po południowej stronie znajduje się dawny gotycki spichlerz z XV wieku. Do zabytkowego zespołu wyznaczonego granicami pomnika historii należy także ogród przyklasztorny.

Wpis do rejestru zabytków

Poaugustiański zespół klasztorny w Żaganiu wpisany jest do rejestru zabytków województwa lubuskiego na podstawie decyzji z dnia 12 czerwca 1953 r., nr rejestru L-99/1-4/A.

Oprac. A. Kucińska-Isaac