Krzyża do najważniejszych przykładów architektury neogotyckiej dawnego Śląska.

Historia

Szpital został wzniesiony w latach 1851-1859 w stylu neogotyckim z fundacji księżnej Doroty Talleyrand-Périgord. Został posadowiony na miejscu średniowiecznego szpitala pw. św. Krzyża, który w 1 poł. XIX w. był już nieużytkowany i popadał w ruinę. Była to druga budowla na tym terenie, po kościele św. Krzyża, XIV-wiecznej świątyni, która została przebudowana w latach 1847-1849 na zlecenie księżnej Doroty. Autorem projektu obu budowli był nadworny architekt księżnej – Leonhard Dorst von Schatzberg. Pracami przy budowie szpitala kierował budowniczy Feller, a o wystroju wnętrz decydowała księżna Dorota. Opiekę medyczną nad chorymi sprawował książęcy lekarz oraz siostry zakonne boromeuszki sprowadzone z Francji. Wokół szpitala założono ogród, który od strony zach. i pd. miał charakter użytkowy (uprawiano zioła i warzywa), a od północy – ozdobny. W latach 50. XIX wieku pomiędzy szpitalem a kościołem wzniesiono neogotycki parterowy dom zwany Domkiem Dzwonnika. Prawdopodobnie w 2 poł. XIX w., nieopodal kościoła, przy murze pn. ogrodzenia, powstała niewielka neogotycka kaplica. W 1906 roku w bezpośrednim sąsiedztwie szpitala, prostopadle do niego, wybudowano tzw. Dom Marii (niem. Marienheim). Pełnił on funkcję pensjonatu dla dziewcząt oraz szkoły z internatem dla chłopców wyznania rzymskokatolickiego. W latach 30. XX wieku w budynku mieściła się prywatna klinika położnicza. Po II wojnie światowej w kompleksie zorganizowano administrację oraz oddziały szpitala miejskiego. Dawną drogę lokalną po zach. stronie zespołu poszerzono i tym samym odcięto go od parku zamkowego. Teren przy pn. granicy parku, pomiędzy pałacem a zespołem szpitalnym zabudowano blokami mieszkalnymi. Od 2006 roku zespół (z wyjątkiem kościoła) należy do Państwowej Szkoły Muzycznej w Żaganiu, obecnie jest nieużytkowany. Budynek szpitala przeszedł remont elewacji, a Dom Marii został odnowiony wewnątrz. W 2013 r. przeprowadzono remont dachu i wymianę pokrycia kościoła, a w latach 2015-2016 odnowiono ogrodzenie zespołu, obecnie trwa remont elewacji kościoła.

Opis

Budynek szpitala położony jest ok. 500 m na pd. wsch od pałacu, na terenie ogrodu pałacowego. Stanowi element zespołu, w skład którego wchodzi kościół pw. św. Krzyża, Dom Marii, Domek Dzwonnika (Domkiem Zakrystianina), kaplica loretańska, budynek przy bramie, zabudowania gospodarcze oraz zieleń komponowana z pomnikowymi okazami drzew. Zespół zajmuje teren położony przy pn. brzegu Bobru. Całość otoczona jest wysokim murem, z głównym wejściem i bramą wjazdową w pn.-zach. narożniku. Neogotycki szpital to budowla murowana z kamienia i cegły, założona na planie prostokąta na osi wsch.-zach. z dwoma bocznymi skrzydłami, dwukondygnacyjna, z wysokim podpiwniczeniem, nakryta dachami dwuspadowymi. Bryła rozczłonkowana licznymi ryzalitami – w partii skrzydeł bocznych zwieńczone wieżyczkami, oraz loggiami, przekrytymi osobnymi dachami. Elewacje licowane kamieniem łamanym z wypełnieniem spoin rudą darniową. Obramienia otworów, narożniki, detal architektoniczny w formie fryzów, gzymsów, sterczyn oraz schodkowe szczyty wykonano z cegły. W elewacji południowej nad wejściem znajduje się tablica piaskowcowa z inskrypcją  o budowie i fundacji obiektu przez księżną Dorotę oraz datą 1851. Wejście główne w elewacji pn. podkreślono dużym, ostrołukowym oknem, ozdobionym maswerkiem i wimpergą. Przy skrzydle wsch. od strony pd. znajduje się kaplica pw. św. Doroty, która jest repliką wnętrza pobliskiego kościoła św. Krzyża. Została wyposażona w gotycki tryptyk oraz marmurową figurę św. Doroty z 1855 r., autorstwa Felicji de Fauveau. We wnętrzach szpitala zachowała się stolarka z dekoracją maswerkową, nad piętrem - stropy belkowe z bogatą ornamentyką, a także wielobarwne posadzki ceramiczne.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny z zewnątrz.

Oprac. Marta Kłaczkowska, OT NID w Zielonej Górze, 13.12.2017 r.