Kościół stanowi ciekawe połączenie idei teologicznej, historycznej i rodowej, będąc mauzoleum książąt żagańskich.

Historia

Historia kościoła Św. Krzyża w sięga XIII w. i związana jest z kaplicą dla trędowatych pw. św. Wawrzyńca, znajdującą się w pobliżu szpitala na przedmieściu Żagania. Prawdopodobnie kościół stanął na miejscu kaplicy lub powstał w wyniku jej rozbudowy. Gotycką świątynię wzniesiono w latach 1334-1335 z fundacji księżnej Mechtyldy, żony księcia głogowskiego i żagańskiego Henryka IV. Wiązała się z nią legenda o wielkim drewnianym krzyżu, wyrzuconym na brzeg przez wezbrane wody rzeki Bóbr. Krzyż został umieszczony w kościele i traktowany jako relikwia o mocy uzdrawiania. W trakcie następnych stuleci kaplica była poddawana różnym przekształceniom. W latach 1651-1668 została przejęta przez protestantów. Na pocz. XVIII stulecia została odbudowana, gdy po latach zaniedbań znajdowała się w stanie uniemożliwiającym użytkowanie. W latach 1845-1849 kościół przebudowano w stylu neogotyckim z fundacji księżnej Doroty Talleyrand-Périgord z przeznaczeniem na grobowiec rodzinny książąt żagańskich. Autorem projektu budowlanego był Leonhard Dorst von Schatzberg. Za tę realizację został uhonorowany orderem przez króla Prus. Ponadto w wystrój i wyposażenie wnętrz zaangażowani byli malarz Karl Joseph Begas, rzeźbiarz Bernhard Afinger, twórca witraży Carl Samuel Scheinert oraz 97 rzemieślników z Żagania i okolic. W latach 30. XX wieku przebudowano wieżę. W latach 1981-1983 zbito fragment tynków w prezbiterium odsłaniając gotyckie lico ceglane. W ostatnich latach obiekt poddany badaniom konserwatorskim i pracom remontowym (wymiana pokrycia dachowego - 2013 r., badania warstw malarskich - 2014 r., remont ogrodzenia - 2015 r.).

Opis

Kościół pw. Św. Krzyża usytuowany jest w północno-wschodniej części parku pałacowego, w obrębie założenia szpitalnego, tuż przy zakolu rzeki Bóbr. Budowla jest orientowana. Reprezentuje styl neogotycki. Jest to obiekt murowany z kamienia i cegły, w typie trójnawowej bazyliki, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i jednowieżową fasadą. Dachy - wielospadowy nad korpusem głównym i jednospadowe nad nawami bocznymi, posiadają pokrycie łupkowe. Elewacje oblicowane granitem polnym, a spoiny ozdobione kawałkami rudy darniowej. Partie detalu architektonicznego, jak gzymsy, fryzy, obramienia otworów, sterczyny, opracowano w cegle. Fasada zwieńczona ceglanym szczytem, artykułowanym sterczynami i blendami, nad którym znajduje się wieloboczna wieża. Wejście główne prowadzi przez ostrołukowy, uskokowy portal, od góry zamknięty balkonem, a po bokach ujęty niszami z figurami dwunastu apostołów oraz św. Jadwigi i św. Elżbiety. Elewację frontową flankują skarpy, na których umieszczono rzeźby św. Katarzyny i św. Doroty. Pozostałe elewacje są oskarpowane, przeprute ostrołukowymi oknami z maswerkami. Po stronie północnej mieści się wejście boczne poprzedzone przedsionkiem. Charakterystycznym elementem wystroju elewacji są liczne tarcze herbowe, polichromowane. Ponadto przy ścianach zewnętrznych ustawiono płyty epitafijne z XVII-XIX wieku. Wnętrze nakryte jest sklepieniem kolebkowym z drewnianymi żebrami w partii prezbiterium, drewnianym sklepieniem pozornym imitującym sklepienie krzyżowo-żebrowe w nawie oraz sklepieniem krzyżowo-żebrowym w nawach bocznych. Bogate wyposażenie o jednolitej, neogotyckiej szacie składa się m.in. z: ołtarza głównego, ambony, chrzcielnicy, stall, konfesjonału, skaramentorium, empory organowej. W kaplicach znajdują się marmurowe sarkofagi księżnej Katarzyny, księżnej Doroty oraz jej syna Napoleona Ludwika. Z oryginalnego wystroju zachowała się m.in. posadzka w formie kwadratowy płytek z motywem kwiatu i krzyża, a także polichromowane zdobienia sklepień. Witraże nie przetrwały.

Dostęp do obiektu ograniczony. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Marta Kłaczkowska, OT NID w Zielonej Górze, 26.08.2015 r.