Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół zabudowy szybu Maciej - Zabytek.pl

zespół zabudowy szybu Maciej


architektura przemysłowa 1920 - 1930 Zabrze

Adres
Zabrze, Srebrna 6

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. Zabrze, gm. Zabrze

Reprezentatywny dla regionu przykład naziemnej zabudowy związanej z szybem o charakterze wydechowym i wydobywczym z początku XX w., obrazujący problematykę transportu pionowego w górnictwie oraz odwadniania i przewietrzania.

Zarazem przykład zespołu budowlanego o charakterze utylitarnym, ściśle dostosowanym do celów i ówczesnych wymogów budownictwa przemysłowego, wyróżniający się przy tym wartościami artystycznymi poprzez nawiązanie w zewnętrznej formie i wystroju budynku do stylistyki historyzmu. Zachowana możliwie pełna, autentyczna forma, układ oraz charakter kompleksu oraz niewielka skala przekształceń najstarszej struktury założenia, pozwalają zaliczyć zabytek do grona najcenniejszych w skali regionu przykładów zabytków poprzemysłowym związanych z wydobyciem węgla kamiennego.

Historia

Zabudowa zespołu szybu Maciej (dawniej West) jest integralną częścią kopalni węgla kamiennego Concordia, której początki działalności sięgają 1841 r. Należąca do hrabiego Łazarza Henckel von Donnersmarck Concordia w początkowym okresie wydobywała pokłady węgla z obszaru pola górniczego Concordia, a z czasem również z eksploatowanego z przerwami od końca XVIII w. i wykupionego przez Donnersmarcków w 1826 r. pola Amalia oraz pola Michael. Eksploatację prowadzono początkowo przez trzy szyby wydobywcze: Julia (255 m), Karl (67 m) oraz Concordia (pogłębiona na początku XX w. do 575 m). Wydobywany w kopalni węgiel przeznaczany był do przetwarzania w koksowni Concordia oraz wykorzystywany w hucie żelaza. W 1873 r. kopalnia oraz wspomniane zakłady przetwórcze przeszły na własność spółki Donnersmarckhütte A.G. Wzrost zapotrzebowania na węgiel i dążenie przez spółkę do zwiększenia wydobycia pokładów wpłynęło na szereg nowych inwestycji, związanych m.in. z przyłączeniem nowych pól górniczych oraz drążeniem kolejnych szybów, umożliwiających dotarcie do głębszych pokładów. W efekcie do 1916 r. w obszar górniczy Concordii włączono pola: Borsig II, Ludwik II, Ludwik III, Emma II, Mont Avon II, Johan August, Królowa Wiktoria oraz Belfort, dostępne przez kolejne szyby: Schmidt (transportowy, 141 m), Wetter (wentylacyjny, 87 m), Guido (30 m), Grenz (33 m), Michael (60 m), Rodon (60 m) oraz pogłębioną Concordię (575 m) i przedmiotowy West - Zachodni (198 m). Rozbudowana w ten sposób Concordia zaliczana była wówczas do grupy najnowocześniejszych i najgłębszych kopalni na Górnym Śląsku. Wydrążony w latach 1905-1915 jako ostatni szyb West/Zachodni (późniejszy Maciej) zlokalizowany został w zachodniej, skrajnej części pola Belfort. Jego powstanie podyktowane było poszukiwaniem sposobów odwodnienia i przewietrzania przygotowywanej do eksploatacji najnowszej części kopalni oraz potrzebą połączenia pola Belfort z głównymi szybami wydobywczymi. Po ukończeniu drążenia, a bezpośrednio przed rozpoczęciem eksploatacji pokładów z pola Belfort, w rejonie szybu w latach 1922-1928 wybudowano zespół obiektów technologicznych, pomocniczych i socjalnych, w tym zachowane do chwili obecnej nadszybie z wieżą wyciągową, maszynownię oraz wagownię, a także magazyn, budynek obsługi wagi furmankowej i budynek odżeleźniacza z szopą lokomotyw. Budynek nadszybia posiadał obieg wozów na najwyższej kondygnacji, natomiast od strony zachodniej dostawiono do niego dodatkowy wyciąg zewnętrzny. Budynek maszynowni przeznaczony został dla maszyny wyciągowej o napędzie elektrycznym. W północnej części budynku zlokalizowano pomieszczenie przetwornicy, natomiast od północy i południa dobudowano komory rozdzielni i transformatorowe, służące do zasilania maszyny wyciągowej oraz napędu wentylatora, zainstalowanego w sąsiednim budynku. Wraz z przesuwaniem się wydobycia w kierunku zachodnim szyb, poza funkcją wentylacyjną i odwadniającą, wykorzystywano do celów transportowych i wydobywczych, co z kolei wiązało się ze stopniowym usypywaniem zachowanego na tyłach zabudowy zwałowiska. Jednocześnie w 1942 r. w rejonie nadszybia wybudowano bunkier kamienia, czyli zbiornik retencyjny na skałę płonną, służący do przeładunku odpadów do wagonów kolejki wąskotorowej, skomunikowanej z obszarem hałdy, usypywanej w północno-wschodniej części terenu zakładu. Po wyczerpaniu się złóż w Maciejowicach i zaprzestaniu eksploatacji, od 1971 r. szyb Zachodni, określany już wówczas jako Maciej i wchodzący w skład skonsolidowanej kopalni Rokitnica (potem Pstrowski), pełnił wyłącznie funkcję wentylacyjną, transportową i odwadniającą. W 1990 r. przeznaczony do likwidacji szyb wraz z zabudową towarzyszącą został wykupiony przez firmę Demex, która przekształciła go w studnię głębinową. Wraz z tym częściowo zasypany został dolny odcinek właściwego, głębokiego na 198 m szybu wydechowego.

Opis

Zespół zabudowy szybu Maciej znajduje się w dzielnicy Maciejów w zachodniej części Zabrza. Kompleks zabudowy rozlokowany jest w dwóch osiach na niewielkim obszarze rozmieszczonym wzdłuż wschodniej strony ulicy Srebrnej. Środkową część struktury tworzy zabytkowa, zrealizowana w latach 20. XX w. zabudowa, w tym dominujący gabarytowo budynek nadszybia z wieżą wyciągową, sąsiadująca z nim od południa niewielka wagownia oraz ulokowana w głębi maszynownia, a także pozostający poza rejestrem zabytków budynek odżeleźniacza usytuowany na północ od nadszybia budynek wentylatora oraz sąsiadujący z maszynownią budynek magazynowy. Ponadto funkcjonalne uzupełnienie zespołu stanowią obiekty wzniesione w okresie powojennym, to jest budynek rozdzielni w części południowej, dobudowany do nadszybia od północy budynek nowego wentylatora oraz zlokalizowana w części północnej stacja uzdatniania wody. Największym, a zarazem najważniejszym obiektem technologicznym w zabytkowej strukturze szybu jest budynek nadszybowy wraz z integralnie powiązaną z nim od wschodu wieżą wyciągową. Jest to obiekt wzniesiony w konstrukcji szkieletowej wykonanej ze stali i ceglanego wypełnienia, na planie zbliżonym do prostokąta, trójkondygnacyjny, kryty dachem dwuspadowym, z dobudowaną od strony północno-wschodniej murowaną przybudówką. Wewnątrz na najwyższej kondygnacji, stanowiącej główny poziom technologiczny, znajduje się stanowisko sygnalisty. Powiązana z nadszybiem konstrukcyjnie i funkcjonalnie wieża wyciągowa jest obiektem wykonanym ze stali w konstrukcji kratownicowej, nitowanej, z pojedynczym zastrzałem od wschodu oraz kilkukondygnacyjnym, kratownicowym trzonem prowadniczym, a także umieszczoną w głowicy parą kół linowych rozmieszczonych równolegle na wspólnym podeście. Sąsiadująca z nadszybiem od południa wagownia (obecnie portiernia) jest obiektem ceglanym, parterowym, wzniesionym na planie prostokąta i krytym spłaszczonym dachem czterospadowym. Położona na wschód od zabudowy nadszybia maszynownia, wzniesiona w konstrukcji murowanej z cegły, charakteryzuje się prostopadłościenną, jednopiętrowym bryłą krytą dachem dwuspadowym, z niewielkim ryzalitem wejściowym od południa. Wewnątrz budynku podzielonego na część właściwej maszynowni oraz pomieszczenia przetwornicy i rozdzielni, zachowane jest autentyczne i sprawne wyposażenie w postaci zabytkowej elektrycznej maszyny wyciągowej z 1924 r. Na wschód od chronionego kompleksu zabudowy szybu znajduje się zwałowisko skały płonnej, transportowanej z rejonu nadszybia kolejką wąskotorową na wyznaczone w sąsiedztwie szybu usypisko. Hałda usypana została na planie zbliżonym do czworoboku. Jej forma ma charakter stołowo-grzbietowy o spłaszczonych wierzchowinach i dość stromych zboczach od północy, wschodu i zachodu. Usypisko zbudowane jest przede wszystkim z materiału skalnego, w tym łupków węglowych, mułowców i piaskowców. W chwili obecnej całość hałdy porasta zieleń o zróżnicowanej wysokości, będąca efektem samoistnej rekultywacji zwałowiska. Wśród drzewostanu wyróżnić można m.in. jesiony, brzozy, topole, klony, dęby, głogi, robinie akacjowe i jarząby.

Obiekt można zwiedzać z przewodnikiem codziennie oprócz poniedziałków (szczegóły na stronie internetowej obiektu).

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 25.09.2014 r.

Bibliografia

  • Barecki Z., Szyb Maciej kopalni Concordia. Historia i nowe oblicze (http://www.szybmaciej.pl/index.php/historia)
  • Karta ewidencyjna zabytku architektury. Zwałowisko skały płonnej ob. nieużytek poprzemysłowy [w Zabrzu], oprac. Z. Barecki z zespołem, 2010, Archiwum WUOZ.
  • Karta ewidencyjna zabytku architektury. Szyb „Zachodni” kopalni „Concordia”, ob. Szyb „Maciej” Przedsiębiorstwa Górniczego Demex Sp. z o.o. [w Zabrzu], oprac. Z. Barecki z zespołem, Archiwum WUOZ.
  • Karta ewidencyjna zabytku architektury. Budynek nadszybowy z wieżą wyciągową i studnią głębinową „Maciej” [w Zabrzu], oprac. Z. Barecki z zespołem, Archiwum WUOZ.
  • Karta ewidencyjna zabytku architektury. Budynek maszynowni szybu „Maciej”, ob. obiekt ekspozycyjny i socjalny [w Zabrzu], oprac. Z. Barecki z zespołem, Archiwum WUOZ.
  • Jaros J., Słownik historyczny kopalń węgla kamiennego na ziemiach polskich, Katowice 1984.

Rodzaj: architektura przemysłowa

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_ZE.29723, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_ZE.26215