Zespół odznacza się niewielkimi przekształceniami w obrębie układu przestrzennego, a o jego wysokich wartościach naukowych świadczy częściowo zachowane oryginalne wyposażenie technologiczne.

5. Historia obiektu:

Zabrze należy do jednych z najbardziej uprzemysłowionych miast na terenie Górnego Śląska. Zgodnie z materiałami źródłowymi kopalnictwem rud zajmowano się tutaj od XIII wieku, a trzy wieki później

w 1548 roku miasto otrzymało przywileje górnicze. Powstanie kopalni ,,Królowa Luiza’’ wiąże się bezpośrednio z odkryciem w 1791 r. pokładów węgla koksującego. Zakład początkowo funkcjonował pod nazwą ,,Kopalni Królewskie’’ czerpiąc złoża z niskich pokładów, a jego głównym utrudnieniem

w procesie wydobywczym było odwadnianie wyrobisk przy pomocy sztolni. Pierwszą maszynę parową zainstalowano na terenie zakładu w 1795 roku w obrębie szybu ,,Piotr’’, a  największą inwestycję tego okresu stanowiła budowa Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej łączącej Zabrze

z Królewską Hutą. W 1811 roku zespół pozyskał nowe pokłady i zmienił nazwę na ,,Królowa Luiza’’ pod którą funkcjonowała ponad 100 lat. Ze względu na wyczerpanie złóż w obrębie niskich pokładów w I poł. XIX w. doszło do drastycznego spadku wydobycia, odpowiedzią na ten problem stało się drążenie w latach 40. i 50. XIX w. kolejnych szybów  wyciągowych na większe głębokości

w postaci:  szybu ,,Dechen’’ (1842), ,,Maria’’ (1846), ,,Skalley’’ (1853), ,,Krug’’, ,,Prinz Schönaich’’ oraz dwóch szybów odwadniających ,,Oeynhausen’’ i ,,Carnall’’. Tworzące pole Zachodnie szyby ,,Krug’’, ,,Prinz Schönaich’’ i ,,Carnall’’ otrzymały w latach 70. jednozastrzałowe wieże wyciągowe, maszynownie i nadszybia. Kolejny etap rozbudowy zespołu miał miejsce w 1884 r. wybudowano wówczas sortownię, a początek XX w. przyniósł kolejne obiekty w postaci kompresorowni, kotłowni oraz rozdzielni prądu elektrycznego.  Po wyzwoleniu Zabrza w 1945 r. kopalnię podzielono na pole zachodnie o nazwie ,,Zabrze-Zachód’’ oraz pole wschodnie ,,Zabrze-Wschód’’, jednak ze względu na wyczerpanie się zasobów węgla w obrębie pola zachodniego doszło do ponownego połączenia zakładów w 1957 roku, rozpoczęto wówczas stopniową likwidację pola zachodniego. W latach 60. XX w. w kopalni wprowadzono wiele usprawnień, polegających na modernizacji oraz poprawie efektywności pracy, po raz pierwszy zastosowano hydrauliczną obudowę kroczącą i kombajn bębnowy. Pomimo modernizacji i częściowej automatyzacji pracy wyniki kopalni były coraz gorsze

w związku z czym władze górnicze podjęły decyzję o połączniu w 1976 r. kopalni ,,Zabrze’’

i ,,Bielszowice’’. Ostatecznie w 1998 roku wstrzymano wydobycie, wyburzono większość zabudowy pola ,,Wschodniego’’, na terenie pola ,,Zachodniego’’ utworzono natomiast Skansen Górniczy ,,Królowa Luiza’’ będący żywym pomnikiem przemysłowej historii miasta.

6. Opis obiektu:

Zespół zabudowy dawnej Kopalni ,,Królowa Luiza’’ położony jest w południowo wschodniej części miasta Zabrze,

w dzielnicy Zaborze przy ulicy Wolności 402. Kompleks stanowi historyczne pole ,,Wschodnie’’ zakładu, a jego teren graniczy od północy i wschodu z obszarem Elektrociepłowni Zabrze. Zachowana zabudowa naziemna stanowi zespół przestrzenny o rozproszonym układzie z centralnie umieszczonym budynkiem maszynowni oraz nadszybia Szybu ,,Carnall’’. Dominującym materiałem budulcowym w obrębie kompleksy jest cegła, obiekty powstały w konstrukcji murowanej i szkieletowej wypełnionej cegłą ceramiczną. W skład ukształtowanego w 2. połowie XIX w. zespołu wchodzi m.in. budynek nadszybia dawnego szybu ,,Carnall’’- jest to wzniesiony na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny budynek o zwartej bryle nakrytej dwuspadowym, spłaszczonym dachem

z wysokim nadświetlem. Ważny element stanowi zlokalizowana w części południowo wschodniej jednozatrzałowa wieża wyciągowa wykonana w konstrukcji stalowej, nitowanej z dwoma ustawionym równolegle kołami linowymi o wysokości ponad 24 metrów. Poniżej zostaną opisane pozostałe obiekty wschodzące w skład zespołu. Budynek maszynowni szybu ,,Carnall’’ jest to wzniesiony na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny budynek o zwartej bryle nakrytej płaskim dwuspadowym dachem. Podział poszczególnych elewacji urozmaicono stosując proste lizeny, na uwagę zasługuje zachowane wyposażenie technologiczne

w postaci parowej maszyny wyciągowej z 1915 r. Budynek maszynowni szybu ,,Prinz Schonaich’’- jest to wzniesiony na rzucie prostokąta, jednokondygnacyjny budynek o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym.  We wnętrzu znajduje się pochodząca z 1915 r. dwubelkowa suwnica. Budynek kompresorów i rozdzielni 6 kV jest to wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacyjny budynek o złożonej z czterech segmentów bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Wśród oryginalnego wyposażenia zachowała się jedynie tablica sterownicza oraz stanowisko urządzeń rozdziału napięć. Budynek dawnej łaźni łańcuszkowej i markowni jest to wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, jednokondygnacyjny budynek o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. W obrębie elewacji otwory okienne zamknięte łukiem odcinkowym, podział podkreślony poprzez wprowadzenie lizen. Budynek skraplarni powietrza to wzniesiony na rzucie zbliżonym do litery ,,L’’, dwukondygnacyjny budynek o zwartej bryle nakrytej dachem łukowym, walcowym z wyraźnie zaznaczonym kamiennym cokołem. Budynek cechowni to wzniesiony na rzucie kwadratu, półtora kondygnacyjny budynek

o zwartej bryle nakrytej spłaszczonym dachem dwuspadowym. Budynek cechowni jest to wzniesiony na rzucie prostokąta, jednokondygnacyjny budynek

o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym z umieszczonym centralnie w elewacji pn.-wsch. ryzalitem z prostą sygnaturką.

7. Dostępność obiektu dla zwiedzających:

Obiekt ogólnie dostępny, obecnie na terenie byłej kopalni funkcjonuje Skansen Górniczy ,,Królowa Luiza’’, znajdujący się na Szlaku Zabytków Techniki województwa Śląskiego. Informacje o godzinach otwarcie oraz cenie biletów dostępne na stronie internetowej http://kopalniaguido.pl/, ekspozycja zlokalizowana w budynkach szybu ,,Carnall’’.

8. Autor noty:

oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach

9. Data przygotowania noty:

17-10-2014 r.

10. Bibliografia:

• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Zespół zabudowy d. kopalni Królowa Luiza-zachód, ob. KWK Zabrze-Bielszowice rejon zachód, oprac. P. Wybraniec, A. Szewczyk, 1993, Archiwum Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Budynek nadszybia szybu Carnall, ob. Zabrze II KWK Zabrze-Bielszowice wraz z wieżą wyciągową, oprac. P. Wybraniec, A. Szewczyk, 1993, Archiwum Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Budynek maszynowni szybu Carnall, ob. Zabrze II KWK Zabrze-Bielszowice, oprac. P. Wybraniec, A. Szewczyk, 1993, Archiwum Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Budynek d. maszynowni szybu Prinz Schonaich, ob. Zabrze I KWK Zabrze-Bielszowice, oprac. P. Wybraniec, A. Szewczyk, 1993, Archiwum Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Budynek d. kompresorów i rozdzielni, ob. magazyn i rozdzielnia 6 KV Zabrze-Bielszowice, oprac. P. Wybraniec, A. Szewczyk, 1993, Archiwum Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Budynek d. łaźni łańcuszkowej i markowni, ob. nieużytkowany KWK Zabrze-Bielszowice, oprac. P. Wybraniec, A. Szewczyk, 1993, Archiwum Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Budynek skraplarni powietrza, ob. warsztat elektryczny KWK Zabrze-Bielszowice, oprac. P. Wybraniec, A. Szewczyk, 1993, Archiwum Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Budynek d. magazynu, ob. warsztat KWK Zabrze-Bielszowice, oprac. P. Wybraniec, A. Szewczyk, 1993, Archiwum Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Budynek d. cechowni, ob. sklep meblowy, oprac. P. Wybraniec, A. Szewczyk, 1993, Archiwum Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach
• Frużyński A., Kopalnie Węgla Kamiennego w Polsce, Łódź 2012, s. 158-160
• Jaros J., Z dziejów kopalni ,,Zabrze’’, [w:] Kroniki miasta Zabrza nr 7, pod red. W. Ławicki, Zabrze 1974, s.165-175
• Czas czynem i sukcesem znaczony: w 40 rocznicę czynu kongresowego: Kopalnia Zabrze-Bielszowice, Zabrze 1988
• Kopalnia Węgla Kamiennego ,,Zabrze’’ w Zabrzu, Zabrze 1973
• Kopalnia ,,Zabrze’’, przewodnik turystyczny, Zabrze 1971