XIX w. na terenie Górnego Śląska. Związana funkcjonalniej z najstarszą państwową kopalnią ,,Królowa Luiza’’ w Zabrzu stanowi najdłuższą budowlę hydrotechniczną w europejskim górnictwie węglowym, wykorzystującą system odwadniania grawitacyjnego.

Historia

Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna powstała z inicjatywy Fryderyka Wilhelma von Redena, dyrektora Urzędu Górniczego we Wrocławiu. Projekt ten był konsekwencją prowadzonej w 2 poł. XVIII w. akcji rzędu Pruskiego, której celem było przekształcenie terenów Górnego Śląska w rejon przemysłowy. W związku z naturalnych bogactwem omawianego obszaru podjęto próby stworzenia podwalin pod przemysł wydobywczy oraz hutniczy. Dość szybko okazało się, iż wydobywane przez prywatne kopalnie niewielkie ilości węgla nie są wystarczające względem planowanego tempa industrializacji regionu. Rząd zlecił, więc poszukiwania wartościowych pokładów belgijskiemu inżynierowi Salomonowi Izaakowi, który w 1790 r. odkrył spore ilośći węgla kamiennego w okolicach Zabrza. Pierwsza Państwowa kopalnia ,,Królowa Luiza’’ niemal natychmiast rozpoczęła wydobycie, a jego szybki wzrost skłonił Redena do założenia w 1796 r. w pobliskich Gliwicach huty żelaza z nowoczesnym piecem opalanym węglem koksującym. Podstawowym problemem w ówczesnych kopalniach było ich zawodnienie, dużych trudności nastręczał także transport węgla do huty. W związku, z czym znając Angielskie realizacje oraz bazując w oparciu o doświadczenia działającej od 1794 r. Lisiej Sztolni w Wałbrzychu Reden podjął decyzję o budowie sztolni mającej dwie zasadnicze funkcję: odwadnianie oraz transport. W czerwcu 1799 r. rozpoczęto budowę Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej w oparciu o projekt opracowany przez urzędnika górniczego Pochhammera. Zgodnie z założeniami sztolnia miała za zadanie odwodnienie dwóch głównych kopalń państwowych wspominanej ,,Królowej Luizy’’ w Zabrzu oraz kopalni ,,Król’’ w Chorzowie, a także położonych w sąsiedztwie planowanego przebiegu kopalń gwareckich. W związku z funkcją transportową pierwszy oddany do użytku odcinek łączący Kanał Gliwicki z ujściem sztolni powstał w latach 1801-1806. Najstarszy odcinek Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej stanowi wpisany do rejestru zabytków w 2007 r. fragment od ujścia przy ul. K. Miarki do szybu Carnall, którym już w 1810 r. rozpoczęto spławianie węgla. Ze względu na trudne roboty górnicze prowadzone w obrębie tzw. świetlików roczny postęp prac wynosił średnio od 170-500 m. W 1847 r. sztolnia osiągnęła długość ponad 8 km, a w 1852 ponad 10. W latach 50-tych i 60-tych XIX w. prowadzono dodatkowo liczne prace w obrębie szeregu odgałęzień mających na celu odwodnienie pobliskich kopalń gwareckich.

W latach 1858-1859 wydrążono także równoległą względem Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, sztolnię o długości ok. 985m, w związku ze wzmożonym napływem wody z mniejszych kopalń. Prace związane z budową tak skomplikowanej budowli hydrotechnicznej zakończono 6 października 1863 r. wraz z dotarciem do wyrobisk kopalni ,,Król’’ w Chorzowie. W związku z wytyczeniem sztolni na niewielkiej głębokości oraz sukcesywnym wyczerpywaniem się płytkich pokładów węgla już w XIX w. przyszłość sztolni była zagrożona, kopalnia ,,Królowa Luiza’’ jeszcze w trakcie prac tj. 1842 r. rozpoczęła wydobycie węgla z niższych pokładów, kopalnia ,,Król’’ wyczerpała zapasy leżące powyżej sztolni pięć lat po zakończeniu całej inwestycji. Na przestrzeni lat dochodziło do stopniowego wyłączania sztolni z użytku, początkowo służyła ona jeszcze do odprowadzania wody czerpanej z niższych poziomów. W latach 50-tych XX w. zasypano większość świetlików, w 1953 rozebrano i zasypano wylot sztolni, a w kolejnych latach odcinek łączący sztolnię z Kanałem Kłodnickim oraz szyb Carnall. W 2000 r. na terenie Zabrza powstało Stowarzyszenie ,,Pro Futuro’’ którego celem statusowym jest rewitalizacja Sztolni Królowa Luiza, w ramach projektu ,, Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej’’. Od 2007 r. trwają pracę mające za zadanie udostępnienie dla ruchu turystycznego najstarszej zabrzańskiej części sztolni.

Opis

Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna stanowi podziemny tunel o łącznej długości 14,25 km łączący kopalnię ,,Królowa Luiza’’ w Zabrzu z kopalnią ,,Król’’ w Chorzowie. Wylot sztolni znajduje się przy ul. K. Miarki, koniec przebiegu sztolni zlokalizowany jest natomiast na terenie wyrobisk kopalni ,,Król’’ spinającego szyb ,,von Krug I’’ z Kanałem Kłodnickim w Zabrzu. Rzeczowa budowla hydrotechniczna stanowi fragment Kanału Kłodnickiego wraz z kanałem łączącym Gliwice z Koźlem, oraz tzw. Kanałem Sztolniowym. Wydrążona metodą tzw. przeciwprzodków sztolnia położona jest na głębokości od kilku do ok. 40 m poniżej poziomu terenu. Roboty górnicze w obrębie omawianego obiektu prowadzone były z tzw. świetlików oraz niewielkich szybów, z których drążono wyrobiska poziome przy pomocy żelaznych klinów wbijanych za pomocą młotków. W wyniku prowadzonych prac w obrębie górotworu, uzyskano sztolnie o wysokości ok. 2,5 m oraz szerokości ok. 1,5 m, o różnorodnej obudowie łukowej w postaci zarówno ociosanego kamienia jak i cegły na zaprawie wapiennej. Szczególną uwagę zwrócono na warstwy zawodnione oraz o mniejszej zwięzłości narażone na silne działanie górotworu wprowadzając, co metr obudowę w postaci drewnianych odrzwi zbudowanych ze stopnicy wspartej na dwóch stojakach. W warstwach zbudowanych ze zwięzłego piaskowca ocios pozostawiano bez obudowy. Odcinek spławny sztolni stanowił bardziej złożony system składający się mijanek o średniej długości 20-30 m i szerokości 4,5 m, a także portów, z których rolę głównego pełniło powstałe w 1806 r. poszerzenie w okolicach pokładu Einsiedel. Do transportu wykorzystywane były drewniane łodzie wzmocnione stalowymi szynami, podzielone na 10-11 przegród (każda z nich mieściła jedną skrzynie), w celu usprawnienia transportu przy pomocy łańcuchów szczepiano ze sobą trzy łodzie. Zespół sztolni składa się dodatkowo z licznych odnóg, których celem było odwodnienie położonych wzdłuż przebiegu sztolni kopalń gwareckich. Charakterystyczny element stanowiący fragment infrastruktury naziemnej stanowiło ujście sztolni obudowane murem o wysokości 3 m i szerokości 4,5 m ze zlokalizowanym centralnie górniczym godłem w postaci pyrlika i żelazka z koroną królewską w zwieńczeniu, a także umieszczonym poniżej napisem ,,Glȕck auf!’’.

Obecnie w rejestrze zabytków woj. śląskiego znajduje się powstały w początkowym etapie budowy fragment sztolni na odcinku od szybu ,,Carnall’’ do wylotu przy ul. Karola Miarki. Łączna długość korytarza wynosi 2,25 km i składa się m.in. z kilku mijanek przeznaczonych dla portów załadunkowych oraz dwóch poszerzeń.

Obiekt niedostępny, trwa przystosowywanie sztolni do obsługi ruchu turystycznego na odcinku od szybu Carnall do wylotu przy ul. K. Miarki. Więcej informacji odnośnie projektu oraz planowanego czasu otwarcia na stronie Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu.

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 30-11-2015 r.