Wrocław jest historyczną stolicą Śląska, jednym z najstarszych miast Polski, założonym przy pradawnej przeprawie przez Odrę, na skrzyżowaniu głównych szlaków handlowych.

Do jego zabytkowego centrum należą odrzańskie wyspy, w tym Ostrów Tumski - miejsce najwcześniejszej osady zasiedlone co najmniej od IX wieku przez plemię Ślężan, oraz Stare Miasto na lewym brzegu Odry - teren XIII-wiecznego miasta lokacyjnego. Jego obszar z wykształconym w średniowieczu układem ulic, otoczony pierścieniem fortyfikacji, zachowany jest do dziś w czytelnej formie.

Dzięki atrakcyjnemu położeniu, z licznymi odnogami Odry, fosą, mostami i zielenią, historyczne centrum Wrocławia stanowi niezwykle wartościowy przestrzennie zespół architektoniczno-urbanistyczny. Jest on nasycony zabytkowymi obiektami, z wyjątkowo liczną grupą monumentalnych gotyckich kościołów oraz wybitnej klasy gotyckim ratuszem. Wielokrotnie w historii ulegająca zmianom przynależność polityczna miasta, będącego już w XIII wieku jednym z bardziej liczących się w Europie, wpłynęła na jego charakterystyczny wizerunek o cechach wielokulturowej metropolii.

Historia

Gród wzniesiony na obszarze dzisiejszego Ostrowa Tumskiego przez słowiańskie plemię Ślężan został umocniony w X wieku przez legendarnego księcia czeskiego Vratislava, uznawanego za założyciela miasta. Rozbudowujące się państwo Piastów około 990 roku przejęło je z rąk czeskich, a w roku 1000 ulokowana tu została siedziba biskupstwa wchodzącego w skład powstałej wówczas archidiecezji gnieźnieńskiej. Miasto rozwijało się początkowo nie w formie jednolitej osady, lecz kilku osobnych skupisk. Faktyczną stolicą Śląska zostało w 1138 roku, po śmierci Bolesława Krzywoustego, jako główne miasto dzielnicy seniora rodu Piastów Władysława II Wygnańca. Panowanie śląskich książąt piastowskich było okresem formowania się historycznego centrum Wrocławia. Kilkakrotnie wydawano dla niego przywileje lokacyjne, nadając im ostateczny kształt prawa magdeburskiego w 1261 roku. Wtedy też ukończone zostały mury miejskie. W 1327 roku przyłączono do Wrocławia tzw. Nowe Miasto rozwijające się na wschód od centrum. Poza administracyjnymi ramami miasta pozostawały obszary podlegające władzy kościelnej, stanowiące odrębną enklawę: znaczna część Wyspy Piaskowej, Wyspa Tumska i tereny klasztoru na Ołbinie.

Po śmierci ostatniego ze śląskich książąt piastowskich w 1335 roku Wrocław przeszedł pod rządy królów czeskich. W 1368 roku nastąpiło przystąpienie do związku miast hanzeatyckich, co spotęgowało jego gospodarcze i polityczne znaczenie. W 1526 roku, na skutek śmierci władcy Czech i Węgier Ludwika II Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem, miasto znalazło się pod panowaniem Habsburgów. Opowiedzenie się znacznej części wrocławian po stronie reformacji spowodowało konflikt z władzą zwierzchnią. Po wojnie trzydziestoletniej Wrocław był coraz ściślej podporządkowywany administracji państwowej, a przybycie do miasta jezuitów było wyrazem prób jego rekatolicyzacji.

W wyniku wojen między Austrią a Prusami władzę nad większością Śląska przejął w 1741 roku król pruski Fryderyk II Hohenzollern, który uczynił Wrocław stolicą prowincji i jedną z trzech - obok Berlina i Królewca - oficjalnych siedzib królewskich. W ramach zapoczątkowanego wtedy rozwoju miasta rozbudowano istniejący system fortyfikacji miejskich. Zostały one jednak rozebrane przez okupujące Wrocław od 1806 roku wojska francuskie, które pozostały tu do upadku Napoleona w 1813 roku. Później założono w miejscu umocnień promenady, które do dziś wyznaczają granicę Starego Miasta.

W czasie II wojny światowej trwające prawie trzy miesiące oblężenie twierdzy Wrocław, zakończone jej kapitulacją w maju 1945 roku, spowodowało ogromne zniszczenia historycznego centrum. O przynależności Wrocławia do Polski zadecydowała konferencja w Poczdamie. Powojenna odbudowa przywróciła dawny układ zabudowy jedynie częściowo - głównie Rynku i placu Solnego, w mniejszym stopniu natomiast ulic Starego Miasta. Odbudowano jednakże wszystkie świątynie i większość monumentalnych budowli.

Opis

Najwcześniej zasiedlone tereny: Ostrów Tumski i Wyspa Piaskowa stanowią odrębny zespół w granicach historycznego centrum Wrocławia. Już w XI wieku istniała we wschodniej części grodu murowana świątynia - pierwsza katedra powołanego w 1000 roku biskupstwa. Jej relikty kryje obecna gotycka katedra pw. św. Jana Chrzciciela na Ostrowie Tumskim, wznoszona w dwóch fazach: od 1244 do 1272 roku powstało prezbiterium z obejściem, w latach 1326-1341 - korpus nawowy. W XV wieku dobudowano zachodnie wieże. Charakterystycznym elementem planu budowli są dwie barokowe kaplice dostawione po obu stronach prezbiterium. Obie zaprojektowane przez wybitnych architektów (kaplica św. Elżbiety przez Giacoma Scianziego, kaplica Elektorska przez Johanna Fischera von Erlach) stanowią wysokiej klasy obiekty sztuki dojrzałego baroku. We wnętrzu kościoła zachowały się gotyckie i barokowe polichromie, rzeźba architektoniczna, ołtarze, stalle, nagrobki i epitafia. Tuż przy katedrze znajduje się niewielki romański kościół św. Idziego - najstarsza zachowana w całości budowla Wrocławia - według tradycji ufundowany przez wielmożę Piotra Włostowica. Do XV wieku odbywały się tu posiedzenia kapituły katedralnej, przeniesione następnie do późnogotyckiego domu Kapituły, połączonego z kościołem św. Idziego arkadą.

Drugim obok katedry monumentalnym kościołem Ostrowa Tumskiego jest kościół kolegiacki pw. Świętego Krzyża. Ufundowany w 1288 roku przez księcia Henryka IV Probusa, na terenie przylegającym do ówczesnego książęcego zamku (niezachowanego), otrzymał formę dwukondygnacyjnej hali na planie zbliżonym do krzyża greckiego. Ustawiony przed nim pomnik św. Jana Nepomucena z 1732 roku jest najokazalszym spośród barokowych pomników patrona Śląska. Jedynym natomiast reliktem nieistniejącego zamku książęcego na Ostrowie Tumskim pozostał gotycki kościół św. Marcina.

Wyspa Piaskowa usytuowana bezpośrednio na północ od Starego Miasta od zarania była przecięta głównym szlakiem komunikacyjnym, przy którym w latach 1121-1149 wzniesiono ufundowany przez Piotra Włostowica klasztor augustianów. Najważniejszym historycznym obiektem wyspy jest należący do kompleksu klasztornego kościół pw. Najświętszej Marii Panny na Piasku. Obecna gotycka świątynia w formie trójnawowej hali powstała w XIV wieku na miejscu wcześniejszej romańskiej. Wnętrze kryje relikty pierwotnej budowli (romański tympanon fundacyjny), unikalną gotycką chrzcielnicę oraz umieszczoną tu po II wojnie światowej bezcenną kolekcję śląskich gotyckich i wczesnorenesansowych ołtarzy.

Centralną częścią lewobrzeżnego miasta lokacyjnego jest wielki Rynek otoczony sześćdziesięcioma kamienicami. Środek placu wypełnia wznoszony od XIII wieku tzw. blok śródrynkowy, do którego przylega gotycki ratusz. Jego rozbudowany gmach powstawał w kilku etapach, których ślady widoczne są we wschodniej, pierwotnie reprezentacyjnej elewacji. Jej lewa skrajna część stanowi boczną ścianę powstałego w końcu XV wieku traktu południowego - niezwykle plastycznego, z rzeźbionymi dekoracjami i wykuszami w drugiej kondygnacji. Dodatkowe mniejsze place w pobliżu Rynku to plac Solny i Nowy Targ. W granicach średniowiecznego Wrocławia funkcjonowały dwie fary miejskie: kościół św. Elżbiety z charakterystyczną monumentalną wieżą i zachowanymi cennymi elementami wystroju oraz kościół św. Marii Magdaleny o potężnej dwuwieżowej fasadzie, w którym Johannes Hess - pierwszy ewangelicki proboszcz Wrocławia - wygłaszał kazania wyznaczające początek reformacji w mieście. W połowie XVI wieku w południową ścianę kościoła wmurowano romański portal z opactwa ołbińskiego - rzadki w tym czasie przejaw dbałości o „pamiątki przeszłości”.

Do najstarszych monumentalnych budowli w obrębie Starego Miasta, stanowiących doskonałe przykłady śląskiego gotyku, należą ponadto: kościół klasztorny św. Wojciecha, pierwszy kościół parafialny lewobrzeżnego Wrocławia, od 1226 roku w posiadaniu przybyłych z Krakowa dominikanów; kościół św. Wincentego - do 1530 roku franciszkański, w którego krypcie spoczywa poległy pod Legnicą w 1241 roku Henryk II Pobożny; kościół św. Wacława, Stanisława i Doroty - dawny kościół augustianów wybudowany z fundacji cesarza Karola IV Luksemburskiego; sąsiadujący z nim po drugiej stronie traktu świdnickiego kościół Bożego Ciała, pierwotnie związany z zakonem joannitów; kościół św. Macieja - dawny kościół klasztorny krzyżowców z czerwoną gwiazdą.

Od północy Stare Miasto zamyka grupa zabytków o barokowym charakterze. Należą do nich przebudowane średniowieczne obiekty: dawny klasztor i kościół klarysek (ob. urszulanek), który już w XIII wieku pełnił funkcję mauzoleum wrocławskich Piastów, oraz klasztor krzyżowców z czerwoną gwiazdą mieszczący dzisiaj siedzibę Ossolineum. Najbardziej monumentalnym gmachem rozpiętym wzdłuż lewego brzegu Odry jest budynek uniwersytetu ufundowany przez cesarza Leopolda I dla prowadzących kolegium jezuitów, wraz z przylegającym do niego jezuickim kościołem pw. Najświętszego Imienia Jezus. Fundacja ta powstała w prestiżowym miejscu, gdzie istniała wcześniej lewobrzeżna siedziba książęca, z czasu gdy ośrodek władzy przeniesiony został z Ostrowa Tumskiego do miasta lokacyjnego. Zarówno wnętrza uniwersytetu, zwłaszcza najbardziej reprezentacyjna Aula Leopoldina, jak i wystrój jezuickiej świątyni należą do najwybitniejszych realizacji śląskiego baroku o skomplikowanym programie alegoryczno-ikonograficznym.