Wartość i znaczenie zabytku

Katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Włocławku - główna świątynia biskupów kujawskich, a następnie włocławskich, budowana jako jedna z pierwszych katedr gotyckich w państwie polskim, jest miejscem ważnym dla historii Polski i Kościoła, w którego murach znalazło się wiele wyjątkowych dzieł sztuki będących świadectwem działalności fundacyjnej biskupów, członków kapituły katedralnej i kujawskich rodów, od czasów średniowiecznych aż do współczesności (m.in. nagrobek biskupa Piotra z Bnina z warsztatu Wita Stwosza, płyty nagrobne z warsztatu Vischerów i pracowni Jana Florentyńczyka, obrazy Bartłomieja Strobla).

Ustanowione w XI w. biskupstwo kujawskie (przed Włocławkiem, jego siedzibą do 1123 r. była Kruszwica), należało do ośmiu najstarszych diecezji polskich i cieszyło się prestiżem jednego z ważniejszych w królestwie. Biskup kujawski był w Koronie trzecim co do znaczenia hierarchą średniowiecznego Kościoła polskiego, po arcybiskupie gnieźnieńskim i biskupie krakowskim. Zgodnie z konstytucją sejmową z 1579 r. w przypadku nieobecności prymasa pełnił w czasie bezkrólewia funkcję interrexa. Diecezja kujawska (następnie kujawsko-pomorska, kujawsko-kaliska, a wreszcie od 1925 r. włocławska) obejmowała swym zasięgiem w różnych okresach tereny od Gdańska po Częstochowę. Centrum organizacyjnym, administracyjnym i duchowym dla diecezji, niezależnie od zasięgu jej granic, pozostawała katedra włocławska.

Obecna świątynia ma genezę czternastowieczną, a jej powstanie zbiegło się z ożywionym ruchem budowlanym czasów panowania Kazimierza Wielkiego. Pod względem chronologicznym, gotycka katedra włocławska została erygowana tuż po wawelskiej, a przed gnieźnieńską i poznańską. Pod koniec XIX w. rozpoczęto prace mające na celu wyeksponowanie i wzbogacenie stylu gotyckiego świątyni, usuwając nawarstwienia nowożytne zarówno w architekturze, jak i wyposażeniu. Regotyzacja, która bezpowrotnie zmieniła katedrę włocławską, była w tych czasach zjawiskiem szerszym w sztuce polskiej. Podobnie restaurowano na przełomie XIX i XX w. katedry w Przemyślu, Sandomierzu, Tarnowie, Krakowie, Wrocławiu i Płocku. Prace nad katedrą włocławską stały się przedmiotem ożywionej dyskusji w środowisku konserwatorów i architektów w początkach XX w. I choć znacznie ucierpiała historyczna autentyczność kościoła, to jednak pod neogotyckim kostiumem przetrwała gotycka struktura średniowiecznej katedry. Przetrwała także tradycja miejsca – siedziby biskupów kujawskich oraz cenne obiekty z wyposażenia świątyni.

Historia

Kościół biskupi, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1185 r., podobnie jak gród włocławski, został zniszczony podczas najazdu krzyżackiego w 1329 r. Nową katedrę postanowiono ulokować w innym miejscu, bardziej oddalonym od brzegów Wisły, której wylewy zagrażały poprzedniej budowli. Inicjatorem jej wzniesienia był biskup Maciej Pałuka z Gołańczy. Kamień węgielny wmurowano 25 marca 1340 r., prace nad budową korpusu nawowego rozpoczęto w 1358 r. Katedra była dwuwieżową, trójnawową, sześcioprzęsłową bazyliką bez transeptu, z niższym jednoprzestrzennym wydłużonym chórem, pozbawionym obejścia z kaplicami. Korpus nawowy pod względem konstrukcyjnym był wersją systemu filarowo-przyporowego. Pochodzenie tej formy badacze wiązali z uproszczoną adaptacją wzorów katedralnych z Gniezna lub Krakowa, wpływami architektury sakralnej Państwa Zakonnego (kościół św. Jakuba w Toruniu), a ostatnio jako inspirację wskazują architekturę górnoreńską (kościół cysterski w Salem).

Po śmierci biskupa Macieja prace nad katedrą włocławską kontynuował jego bratanek i następca – biskup Zbylut z Gołańczy, który zadbał także o jej wyposażenie. Większość prac budowlanych ukończono pod koniec XIV w. Konsekracja katedry przez biskupa Jana Kropidło nastąpiła w 1411 r. Nie oznaczało to jednak zakończenia budowy – prace przy sklepieniach trwały w latach 1432-1449, a przy fasadzie kościoła przeciągnęły się aż do wieku XVI. Pod koniec XV w. z fundacji biskupa Krzesława z Kurozwęk powstała przy nawie południowej kaplica Zwiastowania NMP. W 1511 r. została ukończona wieża północna, natomiast południową ukończono w 1526 r. Wiek XVI przyniósł powstanie m.in. kaplicy św. Marcina, zakrystii, kruchty, skarbca i kapitularza. Zmiana stylowa ze stylu gotyckiego na renesansowy, odbiła się zarówno na architekturze jak i wyposażeniu katedry. Powstały wówczas m.in. kamienne portale kapitularza. W 1586 r. biskup Hieronim Rozdrażewski ufundował renesansową polichromię, która pokryła ściany prezbiterium. W pierwszych latach XVII w. powstała największa z kaplic – manierystyczna kaplica kopułowa NMP będąca reminiscencją kaplicy zygmuntowskiej. Wśród jej budowniczych byli muratorzy Tomasz Nikiel oraz Samuel Świątkowicz. W początku XVII w. powstała też druga kaplica kopułowa - pw. św. Kazimierza, zwana również kaplicą sufraganów. W 1636 r. ukończono prace nad barokowym ołtarzem głównym wykonanym z czarnego marmuru chęcińskiego, który ozdobiły obrazy Bartłomieja Strobla. W latach 1636-1639 podwyższono wieże i nakryto je hełmami baniastymi. W 1657 r. kościół został zdewastowany i ograbiony przez wojska szwedzkie. Jego remont trwał aż do 1691 r. Kolejny remont rozpoczęto w 1741 r., przy okazji wprowadzając nowe elementy wyposażenia wnętrza. W 1794 r. kościół został ponownie splądrowany – tym razem przez wojska pruskie.

Biskup Wincenty Teofil Chościak-Popiel, który objął biskupstwo kujawsko-kaliskie w 1875 r., postawił sobie za cel nadanie bardziej reprezentacyjnego charakteru i „udostojnienie” katedry zgodnie z modną pod koniec XIX i na pocz. XX w. ideą restaurowania zabytków, która zakładała przywrócenie im jednolitości stylowej (w rozumieniu ówczesnych architektów). Zatrudnił w tym celu znanego architekta Tadeusza Stryjeńskiego. Rozpoczęte w 1878 r. prace objęły kaplice Zwiastowania NMP i św. Marcina (w obu m.in. wprowadzono nowe wyposażenie) oraz prezbiterium, w którym m.in. usunięto barokowy gzyms wieńczący ściany, a na jego miejsce wprowadzono nowy z profilowanej cegły ułożonej w motyw czteroliścia. Kolejny biskup, Aleksander Bereśniewicz, kontynuował dzieło restauracji katedry zapoczątkowane przez poprzednika. W 1885 r. Stryjeński rozpoczął prace nad podwyższeniem wież, jednak wkrótce zostały one przerwane a umowę z architektem rozwiązano. Dalsze prace powierzono warszawskiemu architektowi Konstantemu Wojciechowskiemu, który po dwóch latach ukończył zadanie. Zmodyfikował on projekt swego poprzednika, wprowadzając czworoboczną nadbudowę wież. Zostały one też nakryte czworobocznymi, spiczastymi hełmami.

W 1891 r. powierzono Wojciechowskiemu prowadzenie dalszych prac w całej katedrze, które trwały do 1901 r. Najpierw nakazał on rozebrać dwa szczyty – uszkodzony przy podwyższaniu wież szczyt frontowy (pomiędzy wieżami) oraz szczyt znajdujący się nad prezbiterium. Od strony zachodniej oprócz szczytu wstawiono nowy maswerk, wybudowano m.in. dwukondygnacyjną kruchtę. Dość znacznie przekształcono formę architektoniczną dwóch kaplic manierystycznych, zmieniając ich elewacje (wprowadzono oblicowanie z cegły klinkierowej w miejsce kamienia ciosowego) oraz fryz koronujący (zwieńczono go balustradą). Od południa nad kaplicami i kapitularzem nadbudowano nową kondygnację, co wymusiło zmianę kąta nachylenia dachu. Usunięto także wieżyczkę z sygnaturką z dachu nawy głównej. Do nawy północnej po zburzeniu starej kruchty dobudowano nowy ciąg kaplic oraz nową kruchtę. Przebudowano obie zakrystie, przelicowując podwyższone ściany nową cegłą i dobudowując zwieńczenie w formie arkadkowej attyki. Przebudowano także łuki odporowe szkarp prezbiterium.

Wnętrze zostało istotnie zmienione poprzez wymianę lub dodanie licznych elementów artykulacji i dekoracji architektonicznej. Wyrównano arkady międzynawowe, przekształcono służki sklepienia nawy głównej, wprowadzono wsporniki w kształcie głów, zmieniono maswerki oraz zworniki, być może wymieniono także część żeber sklepiennych (pozostałe pokryto zaprawą wapienną zmieniając ich profile). Przebito nowe ostrołukowe otwory wejściowe do zakrystii. Zmieniono profile okien, wstawiając nowe, a w nie witraże. W prezbiterium wprowadzono nisze baldachimowe, kapitele wsporników, zmieniono łuk tęczowy i usunięto renesansową polichromię. Na ścianach, w płytkich niszach, ustawiono na konsolach gipsowe figury świętych autorstwa warszawskiego rzeźbiarza Hipolita Moraczewskiego. W środkowym oknie prezbiterium umieszczono zaprojektowany przez Józefa Simmlera witraż przedstawiający Koronację NMP. Kwatery witraża średniowiecznego znalazły się w bocznych oknach. Przebudowano również chór muzyczny, wstawiając w 1893 r. nowy neogotycki prospekt organowy projektu Wojciechowskiego. Ściany na nowo otynkowano. Starą posadzkę w całym korpusie nawowym zastąpiono nową, wykonaną z marmuru chęcińskiego.

Wyposażenie także „dostrojono do jedności idei stylu średniowiecznego”. Usunięto lub przeniesiono - w obrębie katedry lub do innych świątyń - większość nowożytnego, głównie barokowego wyposażenia, m.in. kamienne portale prowadzące do zakrystii, drewnianą ambonę z 1696 r., wyjęte z posadzki płyty nagrobne (część trafiła na ściany i filary), Krzyż Tumski stojący pomiędzy nawą główną a prezbiterium (przeniesiono go do nawy północnej wstawiając w neogotycką nastawę ołtarzową), ołtarze boczne, obrazy z prezbiterium i z kaplicy Najświętszego Sakramentu. Na miejsce barokowego wprowadzono nowy, neogotycki ołtarz główny z mensą z marmuru węgierskiego i drewnianą nastawą (poprzedni ołtarz główny trafił do bazyliki pw. Wniebowzięcia NMP w Zduńskiej Woli; obrazy, po oprawieniu w neogotyckie ramy, przeniesiono do kaplicy św. Józefa). Stojące w prezbiterium rzeźbione i polichromowane dębowe stalle kanonickie z 1683 r., skrócono do 16 miejsc.

Zwieńczeniem regotyzacji katedry było pokrycie całego wnętrza w 1902 r. nową polichromią wykonaną przez braci Stanisława i Zdzisława Jasińskich przy współpracy Apoloniusza Kędzierskiego.

W czasie I wojny światowej zarekwirowano zabytkowe katedralne dzwony. Podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. katedra ucierpiała na skutek ostrzału artyleryjskiego: dwa pociski przebiły ściany i eksplodowały we wnętrzu uszkadzając m.in. sklepienia, ołtarz główny, stalle oraz witraże.

Obejmujący w 1929 r. biskupstwo włocławskie biskup Karol Mieczysław Radoński zdecydował m.in. o usunięciu z wnętrza neogotyckiego ołtarza głównego, wstawiając w jego miejsce sprowadzony z kościoła bernardynów w Warcie gotycki obraz przedstawiający Wniebowzięcie NMP (z warsztatu Franciszka z Sieradza). Usunięta została także z nawy głównej neogotycka ambona. Biskup zamówił u Józefa Mehoffera projekty do nowych witraży przeznaczonych do prezbiterium. To za sprawą biskupa Radońskiego pojawiły się we Włocławku wybitne dzieła światowego malarstwa sakralnego: „Powrót syna marnotrawnego” Guercina, „Ukrzyżowanie” Juana Correa de Vivar i „Papież Marcin V u grobu św. Franciszka” przypisywany Francisco de Zurbaranowi, a także wiele zabytkowych przedmiotów wyposażenia.

W czasie II wojny światowej katedra włocławska nie ucierpiała. W latach 60. część południowej zakrystii zmieniono w kaplicę Najświętszego Sakramentu, a Krzyż Tumski przeniesiono na dawne miejsce. W latach 1976-1978 odsłonięto w prezbiterium gotyckie portale do zakrystii. Odsłonięto także gotyckie wątki w kaplicy św. Marcina, przeniesiono niektóre epitafia. W 2010 r. przerobiono częściowo posadzkę w zamknięciu prezbiterium eksponując odrestaurowaną gotycką płytę nagrobną biskupa Zbyluta z Gołańczy.

Opis

Katedra pw. Wniebowzięcia NMP jest ulokowana na niewielkim wzniesieniu przy ujściu Zgłowiączki do Wisły i stanowi dominantę krajobrazową starego miasta we Włocławku. Kościół jest murowany z cegły, w układzie bazylikowym, trójnawowy, z wydłużonym prezbiterium o tej samej szerokości co nawa główna. Prezbiterium jest czteroprzęsłowe z trójbocznym zamknięciem i przybudówkami po bokach (zakrystie, skarbiec, przedsionek) o analogicznych zamknięciach. Pięcioprzęsłowy korpus nawowy z kaplicami po obu bokach, poprzedza szóste przęsło wieżowe z chórem muzycznym oraz kruchta.

Dwuwieżowa fasada zachodnia jest trójosiowa, poszerzona po bokach o ściany osłaniające przybudówki przy nawach. Fasada do czwartej kondygnacji opięta jest szkarpami. W środkowych kondygnacjach wież zachowała się pierwotna artykulacja i faktura (blendy), najwyższe dziewiętnastowieczne kondygnacje przeprute są parami wysokich ostrołukowych okien. Hełmy wież są ostrosłupowe, osłonięte trójkątnymi szczytami ozdobionymi blendami i sterczynami; rzygacze są blaszane, w kształcie smoków. Pomiędzy wieżami znajduje się neogotycki szczyt, a poniżej neogotyckie ostrołukowe okno. W zwieńczeniu neogotyckiej kruchty zachodniej eksponowana jest rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem (według tradycji ufundowana ok. 1612 r. przez biskupa Wawrzyńca Gembickiego).

Ściany zewnętrzne korpusu są niemal w całości przelicowane cegłą z czasów regotyzacji. W zwieńczeniu nawy głównej, analogicznie jak w prezbiterium, znajduje się neogotycki fryz. Od wschodu nawę wieńczy ponadto neogotycki szczyt schodkowo-sterczynowy. Okalające nawę główną szkarpy ukryte są pod dachami naw bocznych. Nawy boczne wraz z kaplicami są zblokowane (za wyjątkiem dwóch kaplic manierystycznych), podobnie przybudówki zakrystyjne przy prezbiterium.

Obie kaplice manierystyczne założono na planie kwadratu i nakryto kopułami z latarniami o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Elewację południową kaplicy NMP zdobi sgraffitowa dekoracja na dwóch płycinach - na pierwszej widnieje zegar słoneczny, na drugiej mapa z granicami diecezji - a także tablice z cytatami z Mikołaja Kopernika.

Wnętrze katedry nakryte jest sklepieniami gwiaździstymi z rzeźbionymi neogotyckimi zwornikami. W prezbiterium u spływu sklepień znajdują się służki o ozdobnych kapitelach, wspartych na maswerkowych baldachimach, pod którymi w niszach znajdują się gipsowe neogotyckie rzeźby świętych. Nawa główna, wyższa od prezbiterium, otwiera się do naw bocznych ostrołukowymi arkadami na czworobocznych sfazowanych filarach. Służki w nawie głównej wsparte są na wspornikach w formie rzeźbionych głów. Na łuku tęczowym znajduje się neogotycka grupa Ukrzyżowania. Chór muzyczny jest neogotycki, wbudowany pomiędzy wieże. Okna są ostrołukowe w kamiennych obramieniach z neogotyckimi maswerkami. Portale w kruchtach zachodniej i północnej oraz w prezbiterium są gotyckie, w kapitularzu - renesansowe, pozostałe - neogotyckie.

Ściany wewnętrzne nawy głównej, naw bocznych, prezbiterium oraz niektórych kaplic, pokryte są neogotycką i eklektyczną polichromią z 1902 r., głównie z motywami ornamentalnymi, geometrycznymi, a w strefie górnej ścian prezbiterium – z postaciami muzykujących aniołów. Na sklepieniach prezbiterium i nawy głównej występuje motyw złotych gwiazd na granatowym tle, na sklepieniach naw bocznych - motyw łuski. W kaplicy św. Barbary znajdują się witraże gotyckie, w trzech oknach zamknięcia prezbiterium - witraże projektu Mehoffera z motywami maryjnymi oraz św. Jolantą i św. Bogumiłem.