Specyficzny układ działek mieszkalnych położonych wokół rynku jest charakterystyczny dla miast tkackich wschodniej i południowej Wielkopolski i bezpośrednio wynika z dawnej warsztatowej produkcji tkanin. Nie bez znaczenia pozostaje unikalne powiązanie funkcjonalne Władysławowa z sąsiadującymi z nim od wschodu średniowieczną wsią Russocice, a od zachodu - XIX-wieczną osadą Felicjanów.

Historia

Miasto Władysławów lokowane zostało w 1727 roku w bezpośrednim sąsiedztwie średniowiecznej wsi Russocice, której rodowód wywodzony jest z XIV w. i łączony jest erekcją parafii dla której na pocz. XV w. wzniesiono murowany kościół gotycki pw. św. Michała Archanioła w miejsce starszego drewnianego. Kościół w Russocicach po raz pierwszy wzmiankowany w 1419 r. już jako „dawny”. Znaczenie wsi Russocice upatrywane jest w jej położeniu na trakcie łączącym Kalisz i Toruń w alternatywnej wersji prowadzącym przez Turek do Koła właśnie przez Russocice. Na mapie Gillego-Crona z przełomu XVIII i XIX w. Russocice przedstawione są jako ulicówka położona wokół wspomnianego traktu. Jej dominantami przestrzennymi był kościół pw. Św. Michała Archanioła położony na pn. oraz rezydencja szlachecka z drewnianym dworem i zabudowaniami folwarcznymi (zlikwidowanymi w poł. XIX w.), której siedzibą w XIX w. był murowany pałacyk określany - zapewne ze względu na swoją formę - mianem „zameczku”, położone na pd. przy wylocie drogi prowadzącej do Turku.

W 1 ćw. XVIII w. Russocice należały do Jana Władysława Kretkowskiego, wojewody chełmińskiego. 26 kwietnia 1727 r. uzyskał on od króla Augusta II Mocnego zezwolenie na lokację w bezpośrednim sąsiedztwie Russocic miasta noszącego nazwę wywodzącą się od jego imienia. Rok później już lokowany Władysławów wraz z Russocicami i pobliską Wyszyną przeszły w ręce Melchiora Hieronima Gurowskiego, kasztelana poznańskiego, starosty kościańskiego, kolskiego i brdowskiego. W mieście zaczęli osiedlać się rzemieślnicy, głównie związani z tkactwem (sukiennicy, płóciennicy, poszewkarze i barchaniarze), których cech powołany został już tutaj już w 1739 roku. W większości byli to ewangeliccy uciekinierzy ze Śląska, na którym w tym okresie dochodziło do prześladowań na tle religijnym. Kilka fal osadniczych ze Śląska zaowocowało powstaniem w 1740 r. szkoły ewangelickiej, a następnie powołaniem gminy ewangelickiej i budową pierwszego, drewnianego zboru ewangelickiego w 1776 r. Według sporządzonych w latach 1793-1794 urzędowych opisów miast włączonych do Prus w wyniku zaborów we Władysławowie w tym czasie wzniesione były 72 zamieszkałe domy konstrukcji całkowicie drewnianej lub szachulcowej. Opisy wymieniają również m. in. zbór, pastorówkę, szkołę, ratusz, dwa areszty, 30 studzien prywatnych i 3 publiczne, 3 szynki, karczmę, 4 kramy żydowskie, browar folwarczny oraz 7 wiatraków. Miasto liczyło 513 mieszkańców.

W 1815 r. Władysławów przeszedł pod panowanie rosyjskie w ramach powołanego po kongresie wiedeńskim Królestwa Polskiego. Dzięki polityce gospodarczej władz w latach 20. i 30. XIX w. nastąpił gwałtowny rozkwit (na podobieństwo innych miast tego regionu, jak np. Turku czy Dobrej) manufakturowego przemysłu tkackiego. Jest to okres kolejnej fali imigracji tkaczy ze Śląska i zachodniej Wielkopolski, tym razem o podłożu ściśle ekonomicznym, związanym z polityką gospodarczą królestwa pruskiego. W tym czasie we Władysławowie na koszt skarbu państwa wzniesiono szereg domów jednolitego typu architektonicznego. Były one ulokowane na charakterystycznych wydłużonych działkach z rowami z wodą na ich zapleczu wykorzystywanych do bielenia tkanin. Posesje te przekazywano nieodpłatnie osiedlającym się w mieście tkaczom.

Produkcja manufakturowa we Władysławowie uległa spowolnieniu po 1830 r. w związku z rozwojem tkactwa bawełnianego w Turku, zapoczątkowanym w 1831 r., powstaniem w 1832 r. osady tkackiej w pobliskim Międzylesiu, a następnie takiejże osady w 1840 r. w Felicjanowie, utworzonej w bezpośrednim sąsiedztwie Władysławowa od zachodu. Rozwój łódzkiego przemysłu tkackiego doprowadził w latach 80. XX w. do załamania się, a później całkowitego upadku tkactwa we Władysławowie i masowej emigracji tkaczy do Łodzi. Mimo rozwoju architektonicznego miasta, czego wyrazem było wznoszenie od 1870 r. m. in. pierwszych piętrowych domów, murowanego zboru ewangelickiego, synagogi czy strażnicy straży pożarnej, czasy swojego największego rozkwitu miasto miało już za sobą. W 1933 r. Władysławowowi odebrano prawa miejskie.

Opis

Miasto ulokowane zostało na planie wąskiego prostokąta, położonego na osi wschód -zachód, którego wsch. bok przylegał do istniejącej wsi Russocice. Jego podstawą było płaskie wyniesienie, łagodnie opadające w kierunku północnym i południowym ku podmokłym łąkom. Centralnym ośrodkiem kompozycyjnym miasta był jego rynek, wytyczony jako prostokąt o stosunku boków 4:1. Do jego wschodniego boku przylegała obszerna parcela, na której ulokowano karczmę, objętą od północy i południa ulicami łączącymi rynek z traktem kalisko-toruńskim wiodącym przez Russocice. Z południowo-zachodniego narożnika rynku wyprowadzono na zach. ulicę, której kontynuację stanowiła droga prowadząca do Tuliszkowa i dalej do Rychwała, natomiast z narożnika północno-zachodniego - ulicę w kierunku pn. prowadzącą przez Chylin do Konina. Z pd. boku rynku wyprowadzono w kierunku południowym ob. ulicę Senatorską Wokół tego podstawowego, niezmienionego do czasów współczesnych układu rynku i ulic wytyczono sieć wąskich i długich działek, obniżających się na północ i południe, z częścią przeznaczoną pod zabudowę przy ulicy i ogrodem położonym na tyłach. Ich zaplecze zostało zmeliorowane rowami melioracyjnymi, które zapewniały dostęp do wody użytkowanej w celach gospodarczych. W zamyśle jego fundatora Władysławów miał być miasteczkiem rzemieślniczym, dlatego przy wyznaczaniu działek nie planowano dostępu do pól. Wznoszone budynki usytuowane były szczytowo w stosunku do ulicy, z czasem zastępowano je domami wznoszonymi kalenicowo, często na skutek łączenia dawnych, wąskich działek lub w wyniku wytyczania nowych o większej szerokości (ul. Tuliszkowska i Konińska).

Spośród budynków użyteczności publicznej obok wspomnianej karczmy wymienić należy usytuowany na środku rynku drewniany, parterowy ratusz z poł. XVII w., rozebrany przez Niemców w czasie II wojny światowej, szkołę ewangelicką z 1740 r. umiejscowioną na parceli położonej między narożnikiem rynku a ul. Konińską, pierwotny kościół ewangelicki z 1776 r., na którego miejscu wzniesiono w 1872 r. okazały kościół murowany (ob. bardzo udanie zaadaptowany na Ośrodek Kultury) zajmujący teren położony przy zachodniej granicy rynku oraz pochodzącą również z lat 70. XIX w. synagogę, zlokalizowaną przy ob. ul. Senatorskiej, również rozebraną w czasie II wojny światowej przez Niemców, czy też dominujący na rynku budynek Straży Pożarnej z k. XIX w. i usytuowany naprzeciwko kościoła pw. św. Michała w Russocicach, a położony już na terenie Władysławowa Dom Ludowy z lat 1938-1939.

Obecny Władysławów to rozwijająca się w zrównoważony sposób wieś gminna, która mimo upływu wieków zachowała swój pierwotny, czytelny na pierwszy rzut oka XVIII-wieczny układ przestrzenny.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Tomasz Łuczak, 14.11.2014 r.