Ma kształt owalny wynikający z naturalnego ukształtowania terenu, przy czym od zachodu, południa i wschodu wzgórze ma strome zbocza, od północy oddzielone jest od wysoczyzny łagodniejszym obecnie obniżeniem. Oprócz wybitnych walorów obronnych o lokalizacji obiektu zadecydowało również dogodne położenie na dawnych szlakach komunikacyjnych i możliwość dalekiej obserwacji wschodniej, płaskiej części doliny Narwi.

Grodzisko ma powierzchnię około 0,83 ha, a maksymalne rozmiary, licząc do zewnętrznej krawędzi wału, to około 130x87m. Powierzchnia grodziska opada ku zachodowi. Prawie na całym obwodzie górnej części wyniesienia zachowały się resztki wału, jednak w znacznej części zerodowanego i rozoranego. Najlepiej prezentuje się on na północnej krawędzi grodziska - do 4 m licząc od podstawy wału (od podnóża wzgórza - 12 m), południowej - do 3 m wysokości (od podnóża wzgórza - 15 m) oraz częściowo w zachodniej (łącznie 9 m).

Maksymalne długości majdanu to 105x70 m. Sam majdan jest nierówny. Na podstawie wykopalisk i odwiertów ustalono, że miąższość nawarstwień na jego terenie waha się od 2 do ponad 5,5 m, co świadczy o intensywnym wykorzystaniu terenu grodu.

Stanowisko zostało przez stulecia zdegradowane przez wieloletnią, głęboką orkę na majdanie oraz erozję wałów. W latach 1914-1915 na majdanie i wałach wykopano okopy i stanowiska ogniowe. Wały naruszone są również przez niezasypane dotąd wykopy archeologiczne z lat 1967-1971. Wał i stok grodziska od strony północnej są zniszczone przez drogę wiodącą na majdan z terenu cmentarza. Majdan wykorzystywany jest obecnie jako łąka i nieużytek porośnięty zaroślami. Północny i północno-zachodni stok „Góry Zamkowej” są w ogromnym stopniu zniszczone przez funkcjonowanie cmentarza.

Ochrona konserwatorska

Grodzisko z otaczającymi go obniżeniami podlega ochronie konserwatorskiej na podstawie wpisów do rejestru zabytków województwa białostockiego:

• z dnia 09.02.1951 r., nr rej. 9;
• z dnia 26.11.1956 r., nr rej. 75, wpis obszarowy obejmujący część obszaru miasta z grodziskiem;
• z dnia 19.11.1973 r., nr rej. 192/3/A.

Wraz z cmentarzem parafialnym grodzisko zostało ponownie wpisane do rejestru dnia 15.10.1985 r. , nr. 341 w rejestrze zabytków województwa łomżyńskiego.

Znaczenie ziemi wiskiej. Gród i zamek w źródłach pisanych

Kompleks średniowiecznych stanowisk w Wiźnie, w którego skład wchodzi „Góra Zamkowa” jest nie tylko ważną składową dziedzictwa kulturowego samej Wizny, lecz również całego regionu. Źródła pisane, wyniki badań archeologicznych oraz materiały archiwalne skłaniają do podkreślenia roli Wizny w średniowieczu jako znaczącego dla całego północno-wschodniego Mazowsza ośrodka osadniczego i administracyjnego.

Gród wraz z otaczającymi osadami powstały zapewne jeszcze w XI w., jednak istnienie Wizny w źródłach pisanych potwierdzone jest dopiero w latach 40-tych XII w. Być może była ona w tym czasie centrum jednostki administracyjnej funkcjonującej na zasadzie marchii pogranicznej.

Znaczenie Wizny wynikało z dogodnego położenia w miejscu krzyżowania się szlaków wiodących z Drohiczyna i Brześcia do Galindii i Jaćwieży, a także z Mazowsza w kierunku Grodna i szlaku niemeńskiego, z czym wiązał się pobór ceł na rzecz skarbu książęcego. Ważne było również zaplecze gospodarcze, przede wszystkim umożliwiające pozyskiwanie produktów leśnych i rolnych. Rola Wizny jako ośrodka władzy rosła na przeciągu 2. połowy XII i w XIII w.

Wizna występuje w kontekście walk z Jaćwingami i ekspansji mazowieckiej na tereny Jaćwieży i pogranicza z księstwem grodzieńskim, jako punkt na trasie wypraw. Ostatnie dziesięciolecia XIII w. przyniosły klęski żywiołowe, najazdy Bałtów, a w konsekwencji wyludnienie ziemi wiskiej.

Kasztelanowie wiscy stopniowo zajmowali coraz bardziej eksponowaną pozycję w hierarchii urzędników książęcych, co ma odbicie w kolejności wymieniania świadków w dokumentach z tego czasu. Od około 1250 r. pojawiają się oni nierzadko na drugim miejscu, bezpośrednio po wojewodzie mazowieckim. W końcu XIII i w XIV wieku wraz z rozbiciem Mazowsza na dzielnice i wzrostem rangi urzędników lokalnych kasztelanowie wiscy pojawiają się coraz częściej na pierwszym miejscu wśród świadków w dokumentach. Wizna weszła również w tym czasie do tytulatury dzielnicowych książąt mazowieckich („książę mazowiecki i pan Wizny”), co świadczy o randze tego ośrodka, który stał się jednym z głównych ośrodków administracyjnych na Mazowszu.

Od 1345 r. Nowogród został wyodrębniony w oddzielną kasztelanię, co uszczupliło powierzchnię kasztelanii wiskiej. Ciągłe wojny i częste zniszczenia w XIV w. odbiły się na stanie zamku pogranicznego.

Dzięki prosperity w handlu produktami leśnymi, co wynikało z ogromnego zapotrzebowania na nie w Europie zachodniej, a także rolniczymi, rola handlowa Wizny na szlaku narwiańsko-wiślanym wciąż rosła. Od 2. połowy XIV w. formuje się miasto Wizna, lokowane na prawie książęcym, tj. polskim, zapewne w latach 70. lub początku 80. XIV w. Prawdziwy rozrost nastąpił od początku XV w., czego świadectwem jest nadanie Wiźnie prawa chełmińskiego w 1435 r. Do tego też czasu należy odnieść uformowanie się miasta na wzorcu lokacyjnym, wokół rynku na północ od wcześniejszych osad otaczających gród. Teren podgrodzia (stanowisko Wizna 2) wraz z pierwotną lokacją miasta i po pożarze wywołanym w trakcie ataku litewskiego w 1392 r. został opuszczony i zachował jedynie funkcje sakralne, dzięki funkcjonowaniu pierwotnego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Marka, wzniesionego około 1390 r. Uległ on co prawda również spaleniu, jednak już w 1400 r. wzniesiono nowy kościół drewniany. Wokół niego uformował się cmentarz parafialny, jednak w dużo mniejszym zakresie przestrzennym niż obecnie.

Późnośredniowieczny drewniany zamek, wzniesiony w XIV w. na grodzie, został odnowiony około 1490 r. Stopniowo, wraz ze zmianami systemu administracji państwowej i rozwojem urzędów ziemskich, oraz przy braku zagrożenia zewnętrznego, jego rola administracyjna i militarna zdewaluowała się. Jeszcze w XVI w. przebywali w nim często królowa Bona i Zygmunt August, jednak zarówno lustracja z 1565 r., jak też inwentarz starostwa wiskiego z 1572 wskazują na słaby stan zachowania zamku. Wśród stałych mieszkańców zamku należy wymienić podstarościego, burgrabię, kapelana, wrotnego, kucharza oraz 8 innych sług.

Według inwentarza z 1572 r. na zamek wjeżdżano po moście nad suchą, zaniedbaną fosą (zapewne pomiędzy północno-wschodnim skłonem zamku a terenem dawnego podgrodzia). Most postawiono na palach drewnianych, a w części środkowej na murowanych filarach wspierających jednocześnie przejazdową basztę drewnianą. Most prowadził do drewnianej bramy wjazdowej, zapadającej się od strony rzeki w ziemię. Przy bramie znajdowała się piwnica murowana z cegły, potrzebująca naprawy. Za nią, w północnej części zamku stał „dom wielki stary”, na dole ze stajnią, na pierwszym piętrze ze spichlerzem, a na drugim z pomieszczeniami mieszkalnymi. Obok tego budynku znajdują się dwie drewniane wieże od strony miasta. Na wale przy „wielkim domie” znajdować się miały drewniane izbice, a na nich blankowanie obite dranicami. Blankowanie to znajdowało się na całym obwodzie wału. W jego ciągu znajdowały się 3 „wielkie” drewniane wieże. Pierwsza, czworokątna w planie - obok wspomnianego domu w miejscu, gdzie znajdowała się stara brama prowadząca murowanym, przesklepionym korytarzem do studni wymurowanej w postaci wieży na zewnątrz blanków. Druga wieża wzniesiona była na planie okręgu, a trzecia - czworokąta. W części północnej znajdował się jeszcze jeden „stary dom”, przy czym w jego dolnym poziomie znajdowały się pomieszczenia dla przechowywania zboża i „inszych rzeczy domowych”, na wyższej kondygnacji - izby oraz wyjście na blankowanie na szczycie wału. Na obecnym etapie nie można określić, do którego z domów należały fundamenty zarejestrowane przy wale północnym w trakcie badań archeologicznych. Wiadomo również o trzecim domu, również piętrowym z pomieszczeniami mieszkalnymi, budynku kuchni oraz o szkieletowej stajni przy linii wałów. „To budowanie wszystko tego zamku barzo złe i wszędzie kapiące.” Po drugiej stronie fosy na dawnym podzamczu znajdował się dom, w którym mieścił się m. in. browar i łaźnia.

Przed 1603 r. nastąpiło spalenie zamku, z którego zachowała się jedynie wieża, gdzie trzymano więźniów. Do końca XVIII w. ulegał on dalszej degradacji, a jego funkcja ograniczała się do pełnienia funkcji siedziby starosty oraz wiskich sądów grodzkich i ziemskich. Po trzecim rozbiorze Polski jego resztki zostały ostatecznie rozebrane.

Historia badań

Pierwsze rozpoznanie obiektu prowadzili w XIX w. Ludwik de Fleury i Zygmunt Gloger. Badania Kazimierza Janiszowskiego w latach 1967-1971 przeprowadzono w północnej części majdanu oraz na wale północnym. Wykopaliskom towarzyszyły odwierty na południowym i północnym skraju majdanu oraz na skłonach i obniżeniach od północnej, południowej, zachodniej i północno-zachodniej strony grodziska.

Wyniki badań archeologicznych

W trakcie badań wykopaliskowych ustalono, że wał północny parokrotnie przebudowywano. Pierwotna, XI- lub XII-wieczna drewniana konstrukcja przekładkowa wypełniona i przykryta gliną, z ostrokołem na szczycie, po pożarze (pożarach?) została podwyższona, rozszerzona przez dosypanie od zewnątrz warstwy iłu i piasku rzecznego oraz obłożona kamieniami. Na szczycie wału dodano wtedy kolejny ostrokół. Działania te przez prowadzącego badania wykopaliskowe odniesiono wstępnie do 1295-1296 r. (patrz niżej). Późniejsze przebudowy pozostawiły ślady w postaci przepalonych brył polepy z wapnem oraz resztek kamienno-ceglanego fundamentu budynku dostawionego do wału od strony majdanu zapewne na przełomie XV i XVI w. Mur miał szerokość 3 m i w zachowanej partii materiał budowlany kładziono na glinie i zaprawie wapienno-piaskowej.

Na majdanie grodziska zarejestrowano warstwy rozbiórkowe z XV w. przykrywające resztki zabudowy drewnianej datowanej wstępnie na XIV w. Horyzont wczesnośredniowieczny zachował się w postaci bliżej nie rozpoznanych nawarstwień. W części północnej grodziska znaleziono liczne militaria, głównie groty bełtów do kuszy. Zabytki ruchome z okresu XV-XVII w. pochodzą głównie z powierzchni grodziska.

Równolegle do badań wykopaliskowych, które jak można sądzić z dokumentacji objęły obszar około 1,5 ara, wykonano prospekcję terenową w otoczeniu grodziska. W jej wyniku zarejestrowano groblę przecinającą starorzecza w pobliżu grodziska, której towarzyszyły pozostałości wzmacniających ją pali. Jednocześnie przeprowadzono odwierty, które wykazały m. in., że naturalną fosę otaczającą grodzisko od północy, zachodu i południa pierwotnie wypełniała woda.

Pozostałe stanowiska kompleksu osadniczego w Wiźnie

Grodzisko otoczone jest w bezpośredniej bliskości przez zespół osad, założonych zapewne na przeciągu XI-XIII w. i trwających dalej w późnym średniowieczu, o łącznej powierzchni przeszło 30 ha. Najbliższa znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie grodziska od północy (stanowisko Wizna 2 - AZP 36-79/2) i obecnie zajęta jest przez kościół i cmentarz. Nawarstwienia kulturowe dochodzą na jej terenie do 2 m, co świadczy o intensywnym zasiedleniu tego terenu w średniowieczu. Osada od północy ograniczona była rowem. Kolejne znajdują się:

• na zachód i południowy zachód od grodziska po drugiej stronie obniżenia ograniczającego wzgórze zamkowe (stanowiska Wizna 3, Wizna 5 i Wizna 57 - AZP 36-79/3, 5 i 103),
• w odległości około 50 m od grodziska na południe (stanowisko Wizna 4 - AZP 36-79/4),
• pomiędzy grodziskiem i osadą Wizna 2 a brzegiem Narwi (stanowiska Wizna 9 i Wizna 14 - AZP 36-79/9 i 26).

Oprac. Zbigniew Misiuk, NID