Historia

Początkowo na regii istniał umocniony gród obronny. Moment jego powstania nie został dotąd określony, a jego zniszczenie nastąpiło przypuszczalnie w 2 poł. X w. w wyniku pożaru. Po spaleniu pierwszego grodu na jego miejscu powstała osada otwarta, którą należy datować na koniec X–XI w. W 2. poł XI/XII w. nastąpiły kolejne inwestycje: budowa drugiego wału oraz rozpoczęcie wznoszenia pierwszych kamiennych budowli romańskich. Niejasne jest jednak czy od razu, w ramach jednej akcji, wzniesiono wszystkie elementy składające się na reprezentacyjną siedzibę książęcą, czy też proces ten był wieloetapowy. Dodatkowo wiemy, że kompleks ten zmieniał swoje oblicze: zarówno palatia, jak i kościoły były przebudowywane, a przy rotundzie konchowej funkcjonował przez jakiś czas cmentarz. Późniejsze losy tego stanowiska nie są do końca znane. Znajdował się tu zapewne gród kasztelański, notowany w źródłach pisanych. Wiślica ucierpiała w trakcie najazdu tatarskiego w 1241 r. i być może w trakcie kolejnych w 1259-60 i 1287 r. W okresie XIII-XIV w. na miejscu dawnego zespołu rezydencjonalnego był kolejny cmentarz. W czasach Kazimierza Wielkiego miasto otoczono murami, przebudowano sieć ulic i założono nowy rynek, wzniesiono kolegiatę i być może zamek, którego śladów nie odnotowały jak dotąd badania archeologiczne. Dawny gród in regia został wówczas włączony w obręb murów miejskich. W XVI w. miał miejsce kolejny duży ruch budowlany, który zniszczył częściowo pozostałości architektury romańskiej. W chwili obecnej relikty grodu są zupełnie niewidoczne pod współczesnymi, prywatnymi posesjami.

Usytuowanie i opis

Rezerwat znajduje się w północno-zachodniej części Wiślicy, w niewielkiej odległości od Rynku. Jest to suchy i stosunkowo płaski obszar, wyniesiony wysoko ponad dolinę rzeki i górujący nad pozostałą częścią wyspy miejskiej.Teren ten posiada walory obronne i reprezentacyjne. Nazwę regia przytacza Długosz jako określenie terenu położonego najwyżej w mieście, będącego własnością królewską.

Relikty grodu odkryto w postaci dwóch następujących po sobie faz umocnień drewniano – ziemnych oraz fosy. Starszy wał wzniesiony został jako szaniec ziemny, a młodszy w konstrukcji przekładkowej, wzmocnionej od zewnątrz palisadą. Początkowo gród był dwuczłonowy – z mniejszym gródkiem wewnętrznym i dużym podgrodziem. Młodszy otaczał kompleks architektury murowanej, choć jego dokładny zasięg nie został ustalony.

Odkryto też relikty trzech faz zabudowy (dwóch grodowych i występującej między nimi osady otwartej). W dwóch pierwszych były to pozostałości zabudowy drewnianej, a w najmłodszej również kamiennej: dwóch palatiów i dwóch towarzyszących im rotund.

Na rezydencjonalno-sakralny kompleks składają się:

Budowla A (Palatium I) - prostokątny, dwudzielny budynek z mniejszym pomieszczeniem od zachodu i większym od wschodu, wzniesiony w technice opus emplectum (obustronne lico muru z ciosów kamiennych, przestrzeń między nimi wypełniona kamieniem łamanym zalanym zaprawą). Od strony południowej do budynku przylegało jeszcze jedno pomieszczenie, być może klatka schodowa. Według wyników starszych badań miały się tu również znajdować podcienia wsparte na słupkach i filarach. Prace weryfikacyjne nie potwierdziły ich istnienia.

Budowla B (Rotunda konchowa) - położona była w odległości 2,5 m na wschód od palatium I. Była to zapewne rotunda siedmiokonchowa, być może dwupoziomowa, z konchami w krypcie. Mury fundamentowe zbudowane były we wkopie wąsko przestrzennym z kamienia łamanego i wapienia, zalanych obficie zaprawą wapienną. Początkowo przypuszczano istnienie empory zachodniej, czego nie potwierdziły badania weryfikacyjne

Budowla C (Palatium II) – przypuszczalnie dwudzielny, podłużny budynek ustawionym pod kątem do skrzydła północnego założenia (palatium I i rotunda konchowa), choć jego rekonstrukcja nie jest pewna, zwłaszcza że w planie nie miał kształtu idealnego prostokąta, lecz był załamany na wysokości ściany działowej, wyznaczającej większe pomieszczenie południowe oraz mniejsze północne. Być może nakładały się tu na siebie pozostałości różnych budowli. Mury fundamentowe wzniesiono z margli na zaprawie gipsowej.

Budowla D (Rotunda z absydą) - budowla centralna z absydą, orientowaną na północny – wschód, przylegająca od południa do palatium II. Fundamenty północnej części nawy były wzniesione z łamanego kamienia w układzie jodełkowym, przy czym warstwa kamieni oddzielała poszczególne „jodełki”. Najpewniej była to budowla dwufazowa.

Ponadto na stanowisku przebadano dwa cmentarze z okresu wczesnego średniowiecza i średniowiecza (starszy o unikatowym rozlokowaniu grobów wokół rotundy konchowej i młodszy cmentarz rzędowy). Znaleziono tu też niezwykle rzadkie ozdoby: zausznice malinowate, związane z okresem pierwszego grodu.

Stan i wyniki badań

Badania archeologiczne prowadzono w latach 1961-1968 pod kierunkiem Z.Wartołowskiej, z ramienia Zespołu Badań nad Polskim Średniowieczem UW i PW; a następnie w latach 1994-1998 pod kierunkiem W. Glińskiego w ramach programu badawczego „1000 lat Zjazdu Gnieźnieńskiego”

Dostępność. Zabytki pozyskane w trakcie badań znajduje się w zbiorach Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach oraz Muzeum Narodowego w Kielcach. Część z nich można oglądać na wystawie w podziemnej trasie turystycznej Muzeum Archeologicznego w Wiślicy. Tam też można zobaczyć rekonstrukcję grodu.

Oprac. Nina Glińska, NID OT Kielce, 30.12.2022 r.

Bibliografia

• Bukowska A., Nowe badania nad wczesnośredniowieczną architekturą kamienną w Wiślicy, „Origines Polonorum” t. XIV, s.299-342
• Glińska N., Wczesnośredniowieczna Wiślica. Urbs famosissima in regno lechitarum, „Origines Polonorum” t. XIV, s. 33-39, 204-251
• Gliński W., Wiślica plemienna czy wczesnopaństwowa? [w:]CivitatesPrincipales. Wybrane ośrodki władzy w Plscewczesnośrednowiecznej. Katalog wystawy., Gniezno 1998, s. 77-81
• Gliński W., Zespół palatialny w Wiślicy w świetle badań archeologicznych [w:] A. Buko, Z. Świechowski (red.), Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnieźnieńskiego, Warszawa, 2000, s. 257-267
• Gliński W., Koj J., Z nowszych badań nad wczesnośredniowieczną Wiślicą, „Slavia Antiqua”, t. 40, 1998, s. 119 – 149
• Kajzer L., Wstęp do archeologii historycznej w Polsce, Łódź, 1996, s. 119
• Pianowski Z., „Sedes regniprincipales”. Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim, Kraków 1994
• Rodzińska-Chorąży T., Zespół architektoniczny na regii w Wiślicy. Próba analizy dostępnych danych [w:] Kóčka-Krenz H., Łoziński W. (red.) Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, Poznań 1998, s. 561-572
• Rodzińska-Chorąży T.,Zespoły rezydencjonalne i kościoły centralne na ziemiach polskich do połowy XII w., Kraków 2009
• Rozpędowski J., Ze studiów nad palatiami w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1962, t. 24, z. 3-4, s. 244-250
• Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 1982, s. 11
• Tomaszewski A., Kolegiata wiślicka. Konferencja zamykająca badania wykopaliskowe., Kielce 1965, s. 49-50
• Wartołowska Z., Dzieje Wiślicy [w:] S.K. Kozłowski i J. Kolendo (red.)Dzieje archeologii na Uniwersytecie Warszawskim, Warszawa, 1993, s. 273 – 288
• Żaki A., Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej, Wrocław, 1974, s. 155
• Żurowska K., Z problematyki genezy układu palatiów wczesnopiastowskich [w:] Studia nad architekturą wczesnopiastowską, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, t. DCXLII, „Prace z Historii Sztuki, t. 17 Warszawa – Kraków, 1983, s. 107-164
• Żurowska K., Dom biskupi [w:] Żurowska K. (red.) U progu chrześcijaństwa w Polsce. Ostrów Lednicki, Kraków, 1993, s. 168-192