Architektura kościoła stanowi transpozycję rozwiązań zawartych w sali audiencyjnej pałacu papieskiego w Awinionie czy kapitularzu cysterskiego klasztoru w Maulbronn. Warto jednak zaznaczyć, iż obecny jej wygląd to efekt - uznawanej za wzorcową w okresie międzywojennym – rekonstrukcji wedle proj. Adolfa Szyszko-Bohusza z lat 1919-1926, wykonanej po zniszczeniach obiektu, jakich doznał on w czasie I wojny światowej. We wnętrzu świątyni można odnaleźć wysokiej klasy artystycznej bizantyńsko-ruskie freski prezbiterialne z k. XIV w., wczesnogotycką rzeźbę Madonny „Łokietkowej” z lat 1270-80, a także manierystyczne epitafia kanoników wiślickich i nagrobek Anny Stawskiej z 1 ćw. XVII wieku. Wyjątkowo cenne są również znajdujące się w jej podziemiach relikty dwóch wcześniejszych, romańskich kościołów z 3 ćw. XII i 2 ćw. XIII w.; w starszym z nich można podziwiać „Płytę Orantów” z lat 70. XII w., unikatowe dzieło sztuki sepulkralnej w Polsce.

Historia 

Kościelny ośrodek w Wiślicy powstał w XI wieku. Najstarszy kościół w tym miejscu rozpoczęto budować przed r. 1166 r. z fundacji księcia Henryka Sandomierskiego. Zapewne wówczas też ustanowiono przy nim kolegium kanoników. Po śmierci fundatora w 1166 r. jego brat ks. Kazimierz Sprawiedliwy ufundował w krypcie nową, rytowaną posadzkę – „Płyta Orantów”. Najpewniej już w 2 ćw. XIII w. świątynia okazała się zbyt mała dla miejscowej kapituły, dlatego została rozebrana, a na jej miejscu warsztat cysterski z fundacji jednego z biskupów krakowskich (Iwo Odrowąż, Wisław lub Prandota) wystawił okazałą bazylikę pw. NMP i św. Trójcy. Na przełomie XIII/XIV w. dobudowano do niej od pd. wieżę, której domniemanym fundatorem był bp krakowski Jan zwany Muskatą. Kościół ten w poł. XIV w. również rozebrano, z tą jednak różnicą, iż jej dwuwieżową fasadę wykorzystano przy budowie nowego kościoła. Obecną kolegiatę wzniesiono w latach 1350-1376 z fundacji Kazimierza Wielkiego jako ekspiację za zabójstwo ks. Marcina Baryczki w 1349 r. (ob. takie okoliczności jej powstania są kwestionowane). W k. XIV w. wnętrze budowli pokryto polichromiami bizantyńsko-ruskimi – staraniem króla Władysława Jagiełły. Z inicjatywy wiślickiego kustosza ks. Jana Długosza, w latach 50.-70. XV w. została ona gruntownie odnowiona, być może przez Marcina Proszko i Jakuba Blatfussa. Ponownie była remontowana w pocz. XVII w. (zatynkowano wtedy ww. polichromie) i kilka razy w latach 60.-80. XVII wieku. W latach 1700-5 warsztat Jerzego Hankisa wykonał do niej nowe ołtarze i stalle. Wskazane prace budowlane przy kościele nie rozwiązały jednak problemów, ponieważ w latach 80. XVIII w. ponownie był on naprawiany. Jak by tego było mało w 1819 r. władze carskie skasowały funkcjonującą przy nim kolegiatę i zarekwirowały jej bogate uposażenie. Pozbawiona tych środków budowla popadała w ruinę, co ukazuje opis z pocz. lat 20 XIX w., m.in. wskazujący na poważne zarysowanie sklepień prezbiterium, zakrystii i skarbczyka. W związku z takim jej stanem w k. lat 20. XIX w. budowniczy woj. krakowskiego Wilhelm Giersz przygotował kosztorys remontu, który poza niewielkimi pracami nie został wówczas zrealizowany. Dlatego też w 1848 r. świątynię zamknięto dla wiernych, aby przeprowadzić w latach 1849-50 gruntowną restaurację. Prace te wykonano niestaranie, w kolejnych dekadach była ponownie kilka razy remontowana, wówczas odnowiono również jej wyposażenie. Niestety trud ten został zniweczony na przeł. 1914/1915, kiedy stała się ona przedmiotem ostrzału artylerii austriackiej, w którego wyniku zniszczono konstrukcję dachu, sklepienia i znaczą część bogatego kościelnego wyposażenia i wystroju z XIII-XIX wieku. Tuż po tym barbarzyńskim akcie w 1915 r. do Wiślicy przybył konserwator prof. Tadeusz Szydłowski, który dzięki wsparciu hrabiego Karola Lanckorońskiego uzyskał fundusze na zabezpieczenie kolegiaty. W latach 1916-19 odgruzowano jej wnętrze, wykonano niezbędne naprawy i zabezpieczenia ścian, a także rozpoczęto naprawę dachu. W czasie tych prac dokonano w kościele kilku odkryć, m.in. ruskich polichromii (odsłoniętych do r. 1931) i reliktów wcześniejszych romańskich budowli, a także sporządzono jego inwentaryzację pomiarową (arch. Kazimierz Wyczyński). W 1919 r. ówczesny konserwator zabytków Jerzy Remer przedstawił program odbudowy zabytku (uzgodniony z T. Szydłowskim), który zakładał przywrócenie mu stanu sprzed wojny. Realizację tych wytycznych powierzono arch. Adolfowi Szyszko-Bohuszowi. Jego działalność konserwatorską przy świątyni w Wiślicy możemy podzielić na dwa etapy. W latach 1919-1923 prowadził przy niej kompleksowe badania architektoniczno-archeologiczne, połączone z działalnością projektową i dokumentacyjną, w której zawarto rozwiązania konserwatorskie dotyczące planów jej odbudowy. Ustalenie te musiał częściowo zrekapitulować w 1923 r., kiedy zwaliła się południowa wieża romańskiej fasady i pojawił się problem stworzenia nowej. Na szczęście w kolejnych latach udało się częściowo okiełznać indywidualną pasję twórczą tego artysty i w 1926 r. ukończono zasadniczy etap tych prac budowalnych, połączony z wykonaniem części wyposażenia (proj. Szyszko-Bohusz). W tym też roku ponownie nadano świątyni tytuł kolegiaty. W latach 1944-45 znowu została ona uszkodzona w wyniku działań wojennych. Doraźne naprawy kościelnego dachu i okien wykonano w latach 1945-48. Gruntowną restaurację obiektu wykonano, z niewielkimi przerwami, w latach 1952-81. Tak długi ich czas był związany z szeregiem problemów konserwatorskich i budowlanych, jakie niosły za sobą sensacyjne odkrycia reliktów dwóch romańskich kościołów i tzw. „Płyty orantów” dokonane w latach 1958-63 przez zespół badaczy pod kierownictwem Andrzeja Tomaszewskiego. Szczególnie istotnym stało się odpowiednie ich zabezpieczenie i udostępnienie dla zwiedzających. Do 1981 r. zaadaptowano podziemia kolegiaty, a w latach 1982-1986 dokonano w nich restauracji romańskiej posadzki. Niemal równolegle wykonano konserwacje wystroju (polichromii w latach 1959-68) i wyposażenia świątyni, a także w latach 1979-80 dokonano nowej aranżacji jej wnętrza. W 1994 r. wykonano renowację portalu pd. i tablicy erekcyjnej, a także ponownie rozpoczęto prace restauratorskie przy polichromii, ukończone w 2000 roku. W latach 2002-12 poddano konserwacji podziemia obiektu, jego dach i część wyposażenia (ołtarz św. Barbary).

Opis

Gotycka kolegiata położona jest na działce przekątniowo usytuowanej względem rynku (na pd.-wsch.); w jej sąsiedztwie znajdują się wolno stojące późnogotyckie: dzwonnica i „Dom Długosza”. Orientowany kościół ma pseudodwunawowy, halowy korpusy, od niego niższe i węższe trójprzęsłowe prezbiterium zamknięte wielobocznie, do którego od pn. przylega niska, trójczęściowa prostokątna zakrystia. Do pn.-zach. naroża korpusu dostawiono wieloboczną wieżę schodową. Bryłę świątyni nakryto dachami: dwuspadowym (nad korpusem z sygnaturką), wielospadowym (nad prezbiterium) i pulpitowym (nad zakrystią). Wymurowano ją z ciosów kamiennych (ściany i skarpy) i cegły (szczyty), a wewnątrz częściowo wytynkowano. Elewacje kościoła są skromne, rozczłonkowane poziomymi gzymsami i wydatnymi szkarpami. Ściana wsch. i zach. korpusu zakończona jest trójkątnym szczytem (fasada zach. proj. A. Szyszko-Bohusz). Wejścia gł. i boczne ujęte są gotyckimi, kamiennymi portalami (pn. zamurowany z herbami); nad pd. portalem umieszczono płaskorzeźbioną tablicę fundacyjną z r. 1464 z postacią Kazimierza Wielkiego przed MB. Wnętrze korpusu kościoła nakrywają sklepienia dziewięciopolowe o rysunku gwiaździstym z płaskorzeźbionymi zwornikami z herbami rycerskimi, ziemskimi i symbolami religijnymi z lat 60.-70. XIV w. (nieustalony warsztat z Frankonii, Szwabii lub Dolnej Nadrenii), które podtrzymują trzy wieloboczne filary. W prezbiterium sklepienia są krzyżowo-żebrowe, o płaskorzeźbionych zwornikach z herbami z lat 60.-70. XIV w. (nieustalony warsztat z Frankonii, Szwabii lud Dolnej Nadrenii). Tam również znajdują się pozostałości fresków bizantyjsko-ruskich o tematyce maryjnej i chrystologicznej itp. z k. XIV- pocz. XV w. oraz kamienne sakramentarium i wnęka na oleje święte z lat 60.-70. XIV w. (nieustalony warsztat z Frankonii, Szwabii lud Dolnej Nadrenii). Wejście z prezbiterium do zakrystii podkreśla „marmurowy” portal z 1652 r. (warsztat chęciński?). Wśród wyposażenia wnętrza kościoła godnymi uwagi są: w ołtarzu gł. Madonna „Łokietkowa” z ok. 1270-80 (?), gotyckie antepedia z lat 60-70. XIV w., Grupa Ukrzyżowania z 3 ćw. XV w., nagrobek Anny Stawiskiej (zm. 1617 r., wyk. nieustalony rzeźbiarz z Chęcin lub Bartholomeo Venosta?), epitafia kanoników wiślickich Jakuba Węgrzynowicza (zm. 1611, wyk. warsztat z Chęcin lub Krakowa?), Wojciecha Chotelskiego (zm.1616) i Pawła Waligórskiego (zm. 1617, współpracownik Augustina van Oyen?) i ołtarz św. Barbary z ok. 1700 r. (warsztat Jerzego Hankisa?). W jego podziemiach zachowały się pozostałości dwóch budowli z 3 ćw. XII (z posadzką z dekoracją figuralną-roślinną, ukazująca rodzinę Kazimierza Sprawiedliwego) i 2. ćw. XIII w. (osobna nota).

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu z proboszczem.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 10-07-2016 r.

Bibliografia

• Kolegiata pw. Narodzenia NMP w Wiślicy, oprac. J. Wic, Kielce 1995, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Adamczyk A., Modras J., Polanowski L., Prace przy zabytkach architektury sakralnej i zabudowie miejskiej, [w:] Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 27.
• Buczek A., Mecenat artystyczny Jana Długosza w dziedzinie architektury, [w:] Dlugossiana. Studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza, Kraków 1980, s. 108-140.
• Crossley P., Gothic Architecture in the Reign of Casimir the Great. Church Architecture in Lesser Poland 1320-1380, Kraków 1985.
• Dettloff P., Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918-1930. Teoria i praktyka, Kraków 2006.
• Dobosz J., Kazimierz II Sprawiedliwy, Poznań 2014.
• Drelicharz W., Kolegiata wiślicka jako miejsce wizualnego dialogu monarchy ze
• Społeczeństwem w XIV – XV wieku, w: Przeszłość jest miejscem narodzin. Z dziejów Wiślicy i jej związków z Krakowem. Materiały z sympozjum historycznego zorganizowanego w Wiślicy, 23 października 2005 roku, red. A. Waśko, J. Smołucha, Kraków 2006, s. 33-58.
• Frazik J. T., Zagadnienie sklepień o przęsłach trójpodporowych w architekturze średniowiecznej, „Folia Historiae Atrium” 1967, t. IV, s. 5-95.
• Gadomski J., Wczesnogotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem w Wiślicy, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego” 1970, t. 6, s. 161-185.-
• Gronek A., O wątku ewangelicznym w bizantyńsko-ruckich malowidłach w wiślickiej kolegiacie, [w:] Artifex Doctus. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Gadomskiego w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, t. 1, Kraków 2007, s. 179-191.
• Grotowski P., Dwie nieznane sceny w prezbiterium kolegiaty wiślickiej, [w:] Ars Graeca – Ars Latina. Studia dedykowane Profesor Annie Różyckiej Bryzek, red. W. Bałus, Kraków 2002, s. 145-154.
• Grotowski P., On the Margin of Meaning: Some remarks on gesture as depicted in the Orthodox frescoes of Roman Catholic churches in Poland, „Biuletyn Historii Sztuki” 2008, s. 163-176.
• Gryglewski P., De Sacra Antiquitate. Odwołania do przeszłości w polskiej architekturze sakralnej XVI wieku, Warszawa 2012.
• Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2014.
• Kalinowski L., „Hi conculcari querunt”, czyli kto pragnie być deptany na posadzce wiślickiej?, [w:] Kalinowski L., Speculum artis. Treści dzieła sztuki średniowiecza i renesansu, Warszawa 1989, s. 215-226.
• Kalinowski L., Romańska posadzka z rytami figuralnymi w krypcie kolegiaty wiślickiej, [w:] Kalinowski L., Speculum artis. Treści dzieła sztuki średniowiecza i renesansu, Warszawa 1989, s. 175-214.
• Kazimierza Stronczyńskiego opisy i widoki zabytków w Królestwie Polskim (1844-1855), t. II: Gubernia Radomska, oprac. K. Guttmejer, Warszawa 2010.
• Kumor B. S., Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 3, Kraków 2000.
• A. Marzec, Wokół powstania kolegiaty wiślickiej, w: Przeszłość jest czasemnarodzin. Z dziejów Wiślicy i jej związków z Krakowem. Materiały z sympozjum historycznegozorganizowanego w Wiślicy, 23 października 2005, red. A. Waśko, J. Smołucha, Kraków 2006,s. 11 –31.
• Mrozowski P., Polskie tablice erekcyjne z wieków XIV i XV, „Studia źródłoznawcze” 1990, t. XXXII-XXXIII, s. 77-113.
• Pajor P., Brama przeszłoścI. Fasada zachodnia Kolegiaty W Wiślicy a program historyczny w mecenacie Kazimierza wielkiego, „Studia Elbląskie” 2015, R. XVI, s. 135-146.
• Pencakowski P, Recepcja dzieł dawnej sztuki i pamiątek przeszłości w diecezji krakowskiej w epoce kontrreformacji, Kraków 2009.
• Piasecka A., Prace remontowo konserwatorskie przy zespole kolegiaty w Wiślicy w latach 1915-1995, [w:] Wiślica. Nowe badania i interpretacje, red. A. Grzybkowski, Warszawa 1997, s. 164-174.
• Piasecka A., Wybrane przykłady prac konserwatorskich przy zabytkach ruchomych, [w:] Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, red. A. Piasecka, Kielce 2001, s. 92-95.
• Różycka - Bryzek A., Bizantyńsko-ruskie malowidła ścienne w kolegiacie wiślickie, „Folia Historiae Artium” 1965, t. II, s. 47-82.
• Smoleńska J., Działalność budowlana Jana Długosza, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1969, z. 3-4, s. 161-179.
• Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009.
• Walczak M., Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 2006,
• Walanus W., Późnogotycka rzeźba drewniana w Małopolsce 1490-1540, Kraków 2006.
• Wardzyński M., Kowalski H., Jamski P., Lapidarium warszawskie. Szlachetne materiały kamieniarskie w XVI i XVII wieku, Warszawa 2014.
• Węcławowicz T., Włodarek A., Wiślica. Kościół kolegiacki p.w. Narodzenia Panny Marii, [w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 2: Katalog Zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 257-258.
• Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast zabytków i pamiątek w pińczowskiem, skalbmierskiem i wiślickiem, Marjówka 1927.
• Wiśniowski E., Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu. Studium geograficzno-historyczne, Warszawa 1965.
• Wiśniowski E., Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku. Materiały do struktury organizacyjnej, Lublin 1976.
• Wojtasik Z., Prace konserwatorskie przy zabytkach ruchomych- prowadzone pod od 1990 roku do połowy 2000 pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, [w:] Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, red. A. Piasecka, Kielce 2001, s. 63-81.
• Wojtasik Z., Zub J., Konserwacja tzw. zabytków ruchomych, [w:] Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 125-126
• Zalewski W., Stec M., Rytowana romańska posadzka w kolegiacie wiślickiej, Kraków 1994.