połowy XX w. Wchodzący w skład założenia gmach „zameczku”, łączący awangardową, modernistyczną formę z nawiązaniem do rozwiązań tradycyjnej architektury reprezentacyjnej i obronnej, stanowi typ nowoczesnej, prestiżowej rezydencji głowy państwa, manifestującej przynależność do odrodzonej i prężnej II RP. Z racji zachowania części modernistycznego, nowatorskiego w skali kraju wyposażenia i wystroju wnętrz, jest również cennym przykładem popularnej w latach 20. XX w. idei Gesamtkunstwerk, postulującej traktowanie architektury i wyposażenia jako zbiorczego dzieła.

Historia

Inicjatywa stworzenia w Wiśle rezydencji głowy państwa, określana jako „dar Śląska dla Prezydenta RP”, związana była z koncepcją symbolicznego zintegrowania z Polską nowo przyłączonych wschodnich części Górnego Śląska w 1922 r. oraz części Śląska Cieszyńskiego (Austriackiego) w 1920 r. Decyzją Śląskiej Rady Wojewódzkiej w Katowicach w listopadzie 1927 r. siedziba miała zostać urządzona w zaadaptowanym i odnowionym drewnianym „zameczku” myśliwskim arcyksięcia Ferdynanda Habsburga, ostatniego właściciela dóbr Komory Cieszyńskiej przed I wojną światową, usytuowanym na Zadnim Groniu u podnóża Baraniej Góry i źródeł Wisły. Krótko po rozpoczęciu prac remontowych, w grudniu 1927 r. obiekt uległ zniszczeniu wskutek pożaru. Na pocz. 1928 r. władze województwa na czele z wojewodą Michałem Grażyńskim podjęły decyzję o budowie nowej rezydencji w niewielkim oddaleniu od miejsca po spalonym dworze, finansowanej ze środków Skarbu Śląskiego. Prace przy budowie założenia, realizowane według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza, rozpoczęto w poł. 1929 r. Jednocześnie trwały prace nad przygotowaniem wystroju i wyposażenia rezydencji według projektu Szyszko-Bohusza i Andrzeja Pronaszki. W 1930 r. przystąpiono równolegle do budowy ulokowanego poniżej pałacyku prezydenckiego, w miejscu dawnego dworu, obiektu gospodarczego, zwanego zamkiem dolnym, z garażami, warsztatami, kuchnią i mieszkaniami służby. Jednocześnie trwały prace związane z tworzeniem parku, murów oporowych i kortów tenisowych. Oficjalne przekazanie gotowego założenia Kancelarii Cywilnej Prezydenta nastąpiło na przełomie 1930 i 1931 r., a Prezydent Ignacy Mościcki przybył do „zameczku” na wypoczynek w styczniu 1931 r. Wskutek pojawiających się w kolejnych latach problemów technicznych, związanych z zawilgoceniem gmachu i przeciekaniem pokrycia dachowego, w 1939 r. pierwotne dachy pulpitowe przebudowano na strome dachy wielospadowe.  

Opis

Zespół rezydencji Prezydenta RP usytuowany jest w Wiśle Czarne, na południowym stoku Zadniego Gronia położonego u podnóża Baraniej Góry i źródeł Wisły, na terenie górzystym, zalesionym, w otoczeniu szesnastohektarowego parku krajobrazowego, na przecięciu z wijącą się ulicą Zameczek, łączącą przysiółek Czarne z Kubalonką.  W centralnej części założenia, w najwyższym punkcie wzniesienia ulokowany jest reprezentacyjny gmach prezydencki, poprzedzony od frontu (zachód) podjazdem z klombem, skomunikowanym z ulicą Zameczek od południa. W niewielkim oddaleniu na północ znajduje się drewniana kaplica Habsburgów z 1909 r. Znacznie poniżej „zameczku” w kierunku wschodnim mieści się obecnie duży, współczesny, murowany budynek administracyjny, wzniesiony w miejscu dawnych, drewnianych oficyn z początku XX w., połączonych z rezydencją nieistniejącym ciągiem kamiennych schodów. Na północny wschód od rezydencji i na północ od dawnych oficyn, w zakolu ulicy Zameczek, znajduje się tak zwany zamek dolny, to jest budynek dawnej kordegardy z garażami. Rezydencja prezydencka jest obiektem modernistycznym, wzniesionym z kamienia, cegły i żelbetu. Charakteryzuje się wydłużoną, harmonijnie skomponowaną bryłą na planie łuku segmentowego, złożoną ze zróżnicowanych pod względem wysokości asymetrycznych członów krytych wysokimi, wielospadowymi dachami, w tym jednopiętrowego korpusu środkowego z tarasem widokowym od wschodu (na Baranią Górę), ujętego od północy dwukondygnacyjnym ryzalitem przypominającym basztę oraz dominującym, trójkondygnacyjnym blokiem południowym z wypiętrzoną od wschodu wieżą oraz parterowym tarasem. Poszczególne elewacje obiektu, rozwiązane w sposób funkcjonalistyczny w formie horyzontalnych pasów okien, odznaczają się licowaniem z kamiennej okładziny ułożonej nieregularnie i w wątku opus spicatum, zapożyczonym z tradycyjnej architektury zamkowej. Układ wnętrz parteru, pełniące rolę piano nobile, składa się z długiego holu i oddzielonej od niego przeszkloną ścianą reprezentacyjnej werandy otwartej na zewnętrzny taras od wschodu, zdobionych m.in. neoplastycznymi polichromiami A. Pronaszki, oraz jadalni, salonu i palarni w skrzydle południowym. Wnętrza na piętrze, mieszczące apartamenty prezydenckie, dostępne są przez dwubiegową klatkę schodową usytuowaną w południowym bloku. Dopełnienie nowoczesnych wnętrz stanowi zachowane w części do czasów współczesnych awangardowe, luksusowe wyposażenie inspirowane projektami Bauhausu, w tym m.in.: funkcjonalistyczne, metalowe meble projektu A. Szyszko-Bohusza i A. Pronaszki, wykonane przez firmę Konrada Jarnuszkiewicza i żyrandole projektu Edmunda Bartłomiejczyka.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania z obowiązkową rezerwacją.  

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 24.10.2014 r.

Bibliografia

• Chojecka E., Pomiędzy historią i nowoczesnością. Treści ideowe Zamku Prezydenta RP w Wiśle, Ziemia Śląska, nr 4, Katowice 1999, s. 231-245.
• Długajczyk E., Nowy Zamek w Wiśle - jego budowa i użytkownicy (do 1945 roku), Ziemia Śląska, nr 4, Katowice 1999, s. 215-229.
• Mrozek J. M., Zameczek Prezydenta RP w Wiśle na tle twórczości Adolfa Szyszko-Bohusza, Ziemia Śląska, nr 4, Katowice 1999, s. 311-322.
• Świechowski Z., Awangarda na usługach elity władzy. Wystrój i mobiliaż Zameczku Prezydenta RP w Wiśle, Ziemia Śląska, nr 4, Katowice 1999, s. 275-285.
• Świechowski Z., Zameczek prezydenta Ignacego Mościckiego w Wiśle i jego wyposażenie, (w:) O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, E. Chojecka (red.), Katowice 1993, s. 279-290.
• Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk, S. Brzezicki, C. Nielsen (red.) , Warszawa 2006, s. 934-935.