Historia

Parafia w Wielgomłynach istniała już zapewne w XII wieku, choć wzmiankowana jest dopiero w źródłach czternastowiecznych. Obecnie istniejący zespół klasztorny powstał na miejscu zabudowań drewnianych. Ufundowała go można i wpływowa rodzina Koniecpolskich ok. 1465. Wówczas to wzniesiono kościół oraz niewielki drewniany klasztor, w którym zamieszkało 7 ojców paulinów przybyłych z Częstochowy. W XVII w. powstał obecnie istniejący murowany obiekt mieszkalny dla zakonników. W 1717 r. (w niektórych źródłach podaje się, że wcześniej) do kościoła dobudowano od północy kaplicę pw. św. Anny, wkrótce potem gruntownej przebudowie poddano wszystkie budynki. W 1726 r. wzniesiono od południowej strony nawy kaplicę św. Pawła ( Matki Boskiej). Prace te sfinansowali bracia Konstanty i Antoni Moszyńscy. Paulini przebywali w Wielgomłynach do 1866 r., gdy po kolejnej kasacie klasztoru zarządzonej przez zaborców, budynki przekazano w ręce księży diecezjalnych. Zniszczono wówczas cenną bibliotekę, jaką stworzyli paulini, dzieląc i wywożąc księgozbiór. Zakonnicy odzyskali siedzibę w 1987 r.

Opis

Zespół klasztorny umiejscowiony jest na niewielkim wzniesieniu przy zachodniej części Rynku. Zajmuje plac o nieregularnym kształcie, otoczony murowanym ogrodzeniem z wejściem poprzez wieżę bramną- dzwonnicę. Kościół jest orientowany. Klasztor przylega do niego od zachodu.

Zespół klasztorny gotycki, po przekształceniach częściowo zbarokizowany.

Kościół zrealizowano na planie dwóch połączonych prostokątów, z których jeden (prezbiterium) jest węższy i zamknięty od wschodu wielobocznie. Szerszy prostokąt tworzy dwuprzęsłowa nawa. Od północy przylegają do niej kaplica św. Anny (na planie zbliżonym do kwadratu) i kruchta, zaś do prezbiterium prostokątna zakrystia. Od południa do nawy przylega kaplica św. Pawła. Bryła świątyni jest zwarta, nawa i prezbiterium mają tą samą wysokość, kaplice są niższe. Klasztor jest dwukondygnacyjny, wzniesiono go na rzucie litery T. Skrzydło wschodnie połączono z kościołem przejściem na wysokości piętra.

Kościół i klasztor wzniesiono z cegły ceramicznej i kamienia na zaprawie wapiennej. Mury zostały otynkowane obustronnie. Prezbiterium kościoła przekryto ceglanym sklepieniem kolebkowymi z lunetami, nawę kolebkowym na gurtach. W kaplicach zastosowano kopuły ceglane, zakrystia posiada sklepienie zwierciadlane. Drewnianą więźbę dachową kryją dachy dwuspadowe obite blachą miedzianą. Miedziany barokowy hełm wieńczy smukłą sygnaturkę umieszczoną na kalenicy dachu. W klasztorze zastosowano sklepienia ceglane kolebkowe z lunetami i kolebkowo- krzyżowe. Drewnianą więźbę dachową krokwiowo- jętkową kryją dachy dwuspadowe i częściowo pulpitowe.

Fasada kościoła posiada oszczędne dekoracje w postaci gzymsów, obramień okien oraz profilowanego portalu okalającego główne wejście do świątyni. Równie skromnie rozwiązano pozostałe elewacje. Najbardziej reprezentacyjny jest prostokątny marmurowy portal wejścia do kruchty. Elewacja wschodnia kościoła (prezbiterium ) jest oszkarpowana, a w górnej partii szkarpy te połączone zostały arkadami, przez co powstały wnęki. W jednej z nich znajduje się rzeźba Matki Boskiej. Elewacje budynku klasztornego również opracowano bardzo skromnie, stosując jako detal gzymsy, pilastry, opaski okienne. Rolę fasady pełni elewacja północna, w której znajduje się główne wejście do klasztoru, jest ona zwieńczona barokowym szczytem.

Sklepienia i część ścian kościoła pokrywają polichromie o tematyce związanej mi. z zakonem Paulinów. Sklepienie prezbiterium wsparto na konsolach ozdobionych stiukowymi główkami aniołków. Kaplice otwarto do nawy arkadami. W prezbiterium znajduje się podwyższenie z marmuru. Z kruchty do nawy prowadzi otwór ujęty późnogotyckim portalem. Późnogotycki kamienny portal zachował się także w refektarzu klasztornym.

Większość wystroju i wyposażenia kościoła reprezentuje epokę późnego baroku- ołtarz główny, stalle, ambona i chór. Zachowało się jednak kilka przykładów sztuki gotyckiej. Są to: mensa ołtarza głównego oraz XV wieczna pieta, umieszczona w ołtarzu Bolesnej Pani Wielgomłyńskiej. Warto także zwrócić uwagę na płytę nagrobną rodziny Koniecpolskich z XV w., obecnie wmurowaną w ścianę kaplicy św. Anny oraz kropielnicę (pierwotnie zapewne chrzcielnicę).

Kościół dostępny przez cały rok, zwiedzanie możliwe przed i po mszach świętych oraz po uzgodnieniu z przeorem.

Oprac. Anna Michalska, OT NID w Łodzi, 16.09.2015 r.