Planowane czteroskrzydłowe założenie z dziedzińcem wewnętrznym (ostatecznie zrealizowano tylko dwa skrzydła) miało nawiązywać do rezydencji Sułkowskich w Rydzynie. Elewacje pałacu zachowały cenną dekorację architektoniczną o śląskiej proweniencji. Rezydencję otacza krajobrazowy park ze śladami założenia regularnego. Po pn. stronie parku znajduje się cmentarz rodowy z neogotycką kaplicą grobową rodzin von Blankensee i von Schulenberg.

Historia

Wieleń we wczesnym średniowieczu był jednym z ważniejszych grodów na pograniczu wielkopolsko-pomorskim, położonym przy dawnym trakcie z Poznania do Szczecina, po raz pierwszy wzmiankowanym przez Galla Anonima w 1108 r., od 1213 r. będącym siedzibą kasztelanii. Przed 1448 r. na pd. od grodu lokowano miasto. Do pocz. XVI w. gród oraz dobra ziemskie były własnością królewską, nadawano je jako lenno zasłużonym rodom rycerskim, m. in. Nałęczom z Szamotuł i Górkom herbu Łodzia. W 1515 r. król Zygmunt I Stary nadał miasto i zamek Łukaszowi Górce, kasztelanowi poznańskiemu i staroście generalnemu wielkopolskiemu, późniejszemu wojewodzie poznańskiemu w zamian za Pobiedziska. W rękach Górków Wieleń pozostawał do 1592, następnie jego właścicielami stali się spokrewnieni z nimi Czarnkowscy herbu Nałęcz. W latach 1631-1651 właścicielami Wielenia byli Kostkowie, później - Grudzińscy (do 1683 r.) i Opalińscy (do 1699 r.), wreszcie - Sapiehowie (w l. 1699-1789). W 1789 r. ówczesna właścicielka dóbr wieleńskich Joanna Sapieżyna sprzedała je rodzinie von Blankensee. W l. 1855-1945 majętność należała do rodziny von Schulenberg.

W XIV w. w Wieleniu powstał zamek obronny, wzniesiony przez Kazimierza Wielkiego. Usytuowany był na wyspie na Noteci, w miejscu dawnego grodu. W XV w. warownia ta została przebudowana. Kolejne zmiany nastąpiły w XVI w. z inicjatywy Górków (wg dawniejszych poglądów zamek kazimierzowski znajdował się w obrębie miasta, na zach. od kościoła, natomiast rezydencja w miejscu d. grodu wzniesiona została dopiero przez Górków). W poł. XVII w. zamek wieleński pozostawał w stanie ruiny.

Obecny barokowo-klasycystyczny pałac wzniesiony został w l. 1749-1750 dla wojewody smoleńskiego Piotra Sapiehy oraz jego drugiej żony, Joanny Sułkowskiej. Wykonanie planów rezydencji przypisuje się Karolowi Marcinowi Frantzowi, znakomitemu architektowi Sułkowskich z Rydzyny. Projekt przewidywał wzniesienie czworobocznego, czteroskrzydłowego budynku z wewnętrznym dziedzińcem. Pałac powstał na miejscu zrujnowanego zamku średniowiecznego. Podczas budowy być może wykorzystano częściowo fundamenty i mury dawnej warowni. Kształt planowanej budowli w pewnym stopniu nawiązywał do architektury zamkowej, jednak powszechnie uważa się, że formę założenia zdeterminowała chęć naśladowania rezydencji w Rydzynie. W tym samym czasie powstało rozlegle barokowe założenie parkowe.

Planowana rezydencja nigdy nie została ukończona. W ciągu ok. 20 lat wzniesiono jedynie dwa skrzydła: zachodnie i południowe. Szersze od pozostałych skrzydło wsch. nie zostało wybudowane do końca, w skrzydle pn. nie wykończono wnętrz. W 1771 r., po śmierci Piotra Sapiehy stan budynku, a zwłaszcza niewykończonych jego części, nie przedstawiał się najlepiej. Kolejne prace przy rezydencji przeprowadzono w końcu XVIII w. z inicjatywy Fryderyka von Blankensee. Obejmowały one m. in. rozebranie nieukończonych skrzydeł wsch. i pn., w pozostałych skrzydłach pn. i zach. tworzących w rzucie literę „L” pierwotne mansardowe dachy zastąpiono niższymi dachami dwuspadowymi. W 1920 r. w budynku przeprowadzono szeroko zakrojone prace remontowe i zabezpieczające: fundamenty pd. skrzydła wzmocniono betonowymi palami, wzniesienie, na którym stoi pałac podmurowano od pd., tworząc kamienną rampę. Podobną, ale niższą rampą zamknięto dziedziniec od wsch. i pn.

W lutym 1945 r. pałac został spalony. W ciągu następnych kilkunastu lat obiekt ulegał postępującej dewastacji. W latach 1966-69 na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu przeprowadzono prace zabezpieczające oraz odbudowę rezydencji do stanu surowego zamkniętego. Kolejne, do dziś nieukończone prace remontowe rozpoczęto w 1983 r.

Opis

Zespół pałacowo-parkowy w Wieleniu (d. Wieleniu Północnym, przyłączonym do miasta w 1977 r.) usytuowany jest na niewielkim sztucznym wzniesieniu, na pn. brzegu Noteci, po zach. stronie drogi z Wielenia do Człopy. W centrum założenia znajduje się pałac (jest to jedyne zachowane skrzydło dawnej rezydencji). Elewacja frontowa pałacu skierowana jest na wsch. Przed budynkiem znajdują się odbudowane do wysokości parteru pozostałości d. skrzydła pd. i fragment d. skrzydła wsch. oraz kamienna rampa z 1920 r. Na teren otaczającego rezydencję parku od strony drogi prowadzi wjazd poprzez budynek bramny z wozownią (XVIII w.(?), przebud. XIX w.).

Pałac (d. skrzydło zach.) wzniesiony został na rzucie wydłużonego prostokąta. Jego trójkondygnacyjną bryłę wzbogacają od wsch. pseudoryzalit centralny oraz dwa pseudoryzality boczne, występujące nieznacznie przed lico elewacji, od zach. - podobny pseudoryzalit centralny. Budynek nakryty jest dachem czterospadowym o sylwecie urozmaiconej czterema lukarnami od strony frontu i szeregiem wystawek od wsch.

Pałac jest budynkiem murowanym z cegły. Jego ściany zostały otynkowane. Dachy pokryto blachą. Wnętrza w większości nakryte są nowymi stropami żelbetowymi, w części piwnic i pomieszczeń parteru zachowały się sklepienia kolebkowe z lunetami, hall nakryty jest zrekonstruowanym sklepieniem kopułkowym na gurtach, wspartym na parze filarów.

Elewacje w kondygnacji parteru ozdobiono boniowaniem, wyżej podzielono pilastrami w wielkim porządku ustawionymi na wysokich cokołach. Wolutowe kapitele pilastrów ozdobione zostały girlandami i rozetkami. W zwieńczeniu - belkowanie przełamujące się ponad pilastrami. Okna najczęściej prostokątne, ujęte profilowanymi opaskami z uszakami i kluczami, pod oknami płyciny. Elewacja frontowa (d. elewacja dziedzińcowa skrzydła zach.) trzynastoosiowa. Centralny pseudoryzalit trójosiowy, z zamkniętym półkoliście wejściem na osi, wyżej widoczne również zamknięte półkoliście porte-fenêtre. Ponad oknami drugiego piętra zachowały się dekoracyjne zwieńczenia z ok. poł. XVIII w. W zwieńczeniu ogzymsowany tympanon, zapewne z k. XVIII w., wypełniony kartuszem herbowym Schulenbergów i zwojami akantu z 2 poł. XIX w. Elewacja wsch. trzynastoosiowa, elewacje pn. i pd. trójosiowe.

Wnętrza pałacu zaprojektowane zostały w układzie półtoratraktowym, z korytarzem od strony d. dziedzińca i amfiladowym układem sal. W części środkowej na parterze znajduje się obszerny hall, na pozostałych kondygnacjach - duże sale zajmujące całą szerokość budynku. Po pd. stronie hallu zachowała się reprezentacyjna klatka schodowa

Park otaczający rezydencję, założony ok. poł. XVIII w., rozszerzony w 1 ćw. i w końcu następnego stulecia, w części pd. zachował ślady regularnego rozplanowania z rozległym, półkoliście zamkniętym parterem, ujętym alejami lipowymi. Partia po stronie zach. jest silnie wydłużona, z widokowym kanałem zwanym aleją wodną na osi pałacu. Po obu stronach kanału biegły dwie aleje, wzdłuż których ustawiono szereg kamiennych rzeźb przedstawiających postacie mitologiczne (zachowane nieliczne postumenty) Po stronie zach. oś widokową zamyka niewielki cmentarz rodowy z 1 ćw. XIX w., z ruiną neogotyckiej kaplicy grobowej z końca tego stulecia. W parku zachował się różnorodny drzewostan, m. in. wiekowy platan, dąb, buk i jesion oraz lipy i klony.

Własność prywatna. Dostęp do zabytku ograniczony.

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 25-03-2016 r.