poł. XX w., tworzących spójny pod względem funkcjonalnym, kompozycyjnym i przestrzennym zespół ruralistyczny.

Historia

Wiele to średniowieczna wieś książęca, lokowana na prawie polskim nad brzegiem jeziora Wielewskiego. Zapewne już w XIII w. istniał tutaj kościół. W 1382 r. komtur tucholski Heinrich von Bullendorf nadał wsi nowy przywilej na prawie chełmińskim. Wieś liczyła 55,5 łanu (ok. 950 ha), w tym 5 łanów przypadało plebanowi, a 6 łanów - sołtysowi. Według krzyżackiej księgi czynszów z 1438 r., społeczność wsi tworzyli: pleban, sołtys, gburzy, bartnicy i dwaj karczmarze - wszyscy byli zobowiązani do wnoszenia określonego w dokumencie lokacji czynszu i prac na rzecz dworu krzyżackiego w Kosobudach. Po 1466 r. Wiele znalazło się w woj. pomorskim w Prusach Królewskich (starostwo tucholskie). Lustracja dóbr królewskich z 1565 r. wykazała, że wieś gospodarowała na 45 włókach, z których ponad 15 włók było „pustych” (zarosłych borem), 6 włók należało do sołtysa, 4 włoki zaś były własnością plebana (suma czynszu ze wsi na rzecz folwarku starościńskiego wynosiła 30 florenów i 12 groszy). Z lustracji bpa Hieronima Rozrażewskiego, przeprowadzonej w 1583 r., wiadomo, że we wsi znajdował się drewniany kościół pw. św. Mikołaja, wokół niego był ogrodzony cmentarz, obok funkcjonowała kaplica ze szpitalem-przytułkiem pw. św. Anny. Z sumariusza lustracji w 1602 r. wynika, że dochód starosty tucholskiego ze wsi Wiele wzrósł do 149 florenów i 11 groszy. W 1728 r. we wsi wybudowano nowy kościół w konstrukcji zrębowej (plebania powstała w 1718 roku). Wiele liczyło wówczas 288 mieszkańców (218 katolików i 70 ewangelików). W 1772 r. wieś znalazła się pod zaborem pruskim - administrację terenową sprawował wójt z siedzibą w Karsinie. Wraz z pocz. XIX w. nadeszły zmiany w stosunkach własnościowych na wsi. W Wielu końcowy etap uwłaszczenia (wydzielenie poszczególnych gospodarstw) przeprowadzono w latach 1835-1836. W 2. poł. XIX w. nastąpił znaczny rozwój gospodarczy i przestrzenny wsi. Pojawiła się grupa miejscowych rzemieślników i kupców, powstały specjalistyczne sklepy oraz młyn, piekarnia i tartak. Równocześnie zmieniała się zabudowa - pod koniec XIX stulecia w miejsce drewnianych chat ze strzechami wznoszono ceglane budynki, także piętrowe. W latach 1904-1906, według projektu poznańskiego architekta Rogera Sławskiego, został wybudowany murowany kościół. Forma istniejącej świątyni nawiązuje do kształtu wcześniejszego kościoła z 1728 roku. W latach 1915-1927 po południowo-wschodniej stronie wsi powstał zespół architektoniczno-krajobrazowy kalwarii, ściśle powiązany przestrzennie z kościołem i ze wsią. Zespół kaplic i stacji drogi krzyżowej wzniesiono z inicjatywy proboszcza Józefa Szydzika, autorem projektu był architekt Theodor Mayr z Monachium. W 1931 r. gromada wiejska Wiele liczyła 1267 mieszkańców - blisko dwie trzecie ludności utrzymywało się z pracy na roli, jedna czwarta czerpała dochód z handlu i przemysłu (we wsi działało pięć stolarni, tartak parowy, zakład kołodziejski), ponadto rozwijała się funkcja letniskowa. W 1946 r. wzniesiono ostatni obiekt kalwarii - ambonę w kształcie łodzi, kończącą cykl kaplic. Wieś w 2. poł. XX znacznie się rozbudowała, powstał duży zakład przetwórstwa drewna, rozwinęła się funkcja letniskowa.

Opis

Zespół ruralistyczny wsi Wiele jest położony wokół wschodniej części jeziora Wielewskiego. Zabudowa najstarszej części wsi zlokalizowana na dość wyniesionym brzegu po północnej stronie jeziora. W części wschodniej zabudowa wzdłuż dróg rozwidlających się w kierunku północno-wschodnim i południowym (równolegle do wschodniego brzegu jeziora). Południową stronę zakola jeziora - przybrzeżną łąkę i położone za nią zalesione wzgórze - zajmuje zespół kalwarii. Oba zespoły - wieś i wzgórze kalwarii - są powiązane ścieżką biegnącą od kościoła wzdłuż brzegu jeziora. Stanowi ona początkowy etap kalwaryjskiego traktu, zakończony Kaplicą nad Cedronem, opracowaną w formie mostu z bramą (przez kaplicę, położoną na wąskim przesmyku między jeziorami Wielewskim i Ciepłym, prowadzi droga na wzgórze kalwaryjskie). Wieś o średniowiecznej proweniencji, początkowo lokowana na prawie polskim, w 1382 r. otrzymała przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Kalwaria - zespół architektoniczno-krajobrazowy powstały w latach 1915-1927, uzupełniony w 1934 i 1946 roku. Kaplice zbudowane w jednorodnym stylu „barokizującego” modernizmu (secesji).

Zabytek dostępny.

Oprac. Teofila Lebiedź-Gruda OT NID w Gdańsku, 24.06.2014 r.