Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

budynki poklasztorne - Zabytek.pl

budynki poklasztorne


klasztor XVII w. Warszawa

Adres
Warszawa, Dewajtis 5

Lokalizacja
woj. mazowieckie, pow. Warszawa, gm. Warszawa

Zespół klasztoru kamedułów na warszawskich Bielanach wyróżniają wyjątkowe wartości artystyczne i historyczne.

Mimo wielu przekształceń zachowany kościół i strefa eremitoriów czyli osobnych domków zakonników, stanowi przykład charakterystycznego układu kamedulskiej pustelni. Poklasztorna świątynia będąca dominantą założenia uznawana jest za jeden z najpiękniejszych barokowych obiektów sakralnych stolicy, odznaczający się oryginalnym rozwiązaniem przestrzeni założonej na planie centralno-podłużnym. Liczne pamiątki w wyposażeniu i wystroju budynków przypominają o bogatej historii miejsca, którego istnienie i funkcjonowanie było ściśle związane z kolejnymi polskimi władcami i magnaterią. W czasach zaborów wyjątkowym symbolem dla ruchów niepodległościowych był znajdujący się opodal kościoła nagrobek ks. Stanisława Staszica.

Historia

Budowę klasztoru zainicjował około 1639 roku król Władysław IV jako wotum za polską koronę i zwycięstwo w wojnie smoleńskiej. Był to trzeci erem w Polsce po fundacjach na Srebrnej Górze pod Krakowem i koło Rytwian, a pierwszy z fundacji królewskiej. Miejsce na założenie klasztoru na tzw. Polkowej Górze wybrali sami zakonnicy zgodnie z obowiązującymi ich regułami: poza miastem, na wzniesieniu, w terenie zalesionym. Zakonników sprowadzono w 1643 roku do drewnianych zabudowań, które sukcesywnie wymieniano na murowane. W latach 1647-1651 wybudowano 9 eremitoriów, a w 1733 roku powstał ostatni z istniejących 13 domków pustelniczych. Stopniowo też powstawały murowane budynki wspólnego użytkowania i zaplecza gospodarczego. Po 1864 roku w wyniku represji popowstaniowych rozpoczął się powolny upadek klasztoru. W końcu XIX wieku część budynków zajął Rosyjski Czerwony Krzyż. W 1904 roku po wywiezieniu ostatnich zakonników również w eremitoriach ulokowano inwalidów wojennych. W 1915 roku zabudowania poklasztorne przekazano księżom marianom, którzy umieścili w nich dom zakonny z nowicjatem i schronisko dla bezdomnych dzieci, a rok później seminarium. W 1918 roku otworzyli też męskie gimnazjum filologiczne, dla którego w 1923 roku w miejscu dawnych zabudowań klasztornych rozpoczęto budowę gmachu wg proj. J. Holewińskiego, a ukończono w 1924 roku wg proj. T. M. Sawickiego i B. Zborowskiego. Przed 1939 roku dawną oficynę klasztorną rozbudowano na siedzibę internatu gimnazjum. Oba gmachy uległy zniszczeniom wojennym. W latach powojennych poszczególne eremitoria etapowo poddawano restauracji. W 1954 roku po usunięciu marianów przez SB, eremitoria i budynek internatu przekazano na potrzeby Akademii Teologii Katolickiej. W latach 1979-1986 w miejscu gimnazjum wybudowano gmach Warszawskiego Metropolitalnego Seminarium Duchownego wg proj. Leszka Klajnerta. W 1997 roku wokół zabytkowych obiektów rozpoczęto budowę nowego kompleksu budynków Akademii przekształconej w 1999 roku w Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Murowany kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, św. Józefa i św. Ambrożego budowano etapowo. W 1659 roku z inicjatywy króla Jana Kazimierza powstał projekt świątyni przypisywany Isidoro Affaitatiemu. Do 1673 roku wybudowano prezbiterium z dwoma wieżami. W latach 1684-1696 trwały prace wykończeniowe części prezbiterialnej, a Michelangelo Palloni wykonał freski w zakrystii. W latach 1733-1758 na starych fundamentach zrealizowano korpus nawowy wg zmienionego projektu, być może autorstwa Gaetano Chiaveriego. Fasada powstała w 3 ćw. XVIII wieku. W 1857 roku kościół przeszedł restaurację pod kierunkiem arch. Antoniego Sulimowskiego. W 1870 roku prace restauratorskie prowadził Franciszek Tournaille. W 1905 roku przy kościele utworzono parafię, a w latach 1909-1911 przeprowadzono prace adaptacyjne dostosowujące świątynię pozakonną do nowej roli wg proj. Józefa Piusa Dziekońskiego. Powstał wówczas chór muzyczny i nowy ołtarz główny. W 1913 roku abp Aleksander Kakowski poświęcił kościół pod obecnym wezwaniem. We wrześniu 1938 roku spłonął dach, zawaliła się partia sklepień i częściowemu zniszczeniu uległa wieża. W 1942 roku arch. B. Zborowski zabezpieczył kościół tymczasowo, ale w 1944 roku po upadku powstania warszawskiego Niemcy podpalili świątynię. W l. 1952-54 przeprowadzono prace konserwatorskie w kościele. W 1999 roku erygowano parafię bł. Edwarda Detkensa. W 2003 roku kościół został podniesiony do rangi kolegiaty.

Opis

Zabytkowy zespół znajduje się w najwyższym punkcie północnego odcinka Skarpy Warszawskiej. Budynki poklasztorne otoczone współczesnymi zabudowaniami mieszczącymi instytucje archidiecezjalne i Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego sąsiadują z rezerwatem Lasu Bielańskiego będącego reliktem pd. odcinka Puszczy Mazowieckiej. Do zespołu prowadzi od zach. ul. Dewajtis, dawna droga łącząca wieś Polków z Traktem Zakroczymskim. Wybudowana u podnóża skarpy w latach 1972-1975 Wisłostrada oddzieliła historyczną zabudowę od rzeki.

Mimo długotrwałej budowy zespół pokamedulski spełniał ściśle określone wymogi eremu kongregacji Monte Corona. Do czasów dzisiejszych przetrwała świątynia stanowiąca dominantę kompozycyjną całego założenia i znajdująca się za nim strefa ścisłej klauzury z trzynastoma eremami ustawionymi w czterech równoległych rzędach, otoczona własnym murowanym ogrodzeniem z barokowymi bramkami. Cały teren klasztorny wraz z folwarkiem otaczało murowane ogrodzenie, z którego do dziś przetrwała brama dziedzińca gospodarczego z poł. XVIII wieku znajdująca się od zach., u podnóża wzniesienia. Oś założenia wyznacza drewniany krzyż ustawiony przy ul. Dewajtis w miejscu pierwotnego, od którego w 1654 roku rozpoczęto wyznaczanie terenu klasztoru. Stojąc przed fasadą kościoła można go dostrzec przez szklany prześwit elewacji współczesnego budynku poseminaryjnego wybudowanego w miejscu zabudowań klasztornych i znajdującej się na osi bramy o długiej szyi prowadzącej do budynku furty, przez którą wychodziło się na plac przed kościołem. Na zach. od eremitoriów znajdowały się klasztorne oficyny z pomieszczeniami wspólnego użytkowania i zapleczem gospodarczym. Mury tych zabudowań zostały wcielone w powstały dla marianów gmach internatu gimnazjum. Ten odbudowany po wojnie, trójkondygnacyjny budynek, z dwoma prostopadłymi skrzydłami bocznymi i trójkątnie zamkniętym ryzalitem na osi, został w 2005 roku połączony od pd. ze współczesną zabudową gmachów uniwersyteckich.

Eremitoria czyli domki z ogródkiem od frontu, ogrodzonym murem, z których każdy przeznaczony był dla jednego zakonnika, budowano wg ścisłych reguł zakonnych. Zgodnie z przepisami domek pustelnika składał się z sieni na osi, kaplicy po prawej, celi i drewutni po lewej. W warszawskim klasztorze eremitoria mimo jednolitego planu różnią się bryłą. Część domków ma dachy dwuspadowe, a część czterospadowe. Różnicuje je również detal rzeźbionych w kamieniu portali i szczytów. Umieszczone w nich inskrypcje i herby zdradzają czas powstania i osoby możnych fundatorów poszczególnych domostw. Pierwszy domek w narożniku pn.-wsch., zamieszkiwany obecnie przez proboszcza, nazywany królewskim ma szczyt zdobiony herbem Władysława IV. Prywatni użytkownicy domków zaburzyli historyczny układ eremitoriów współczesnymi przybudówkami.

Różnorodna stylistyka poszczególnych partii bryły kościoła odzwierciedla fazy jego powstawania. Część prezbiterialna ujęta dwiema wieżami powstała w latach 1669-1696 mieści dwuprzęsłowe prezbiterium z dwukondygnacyjnymi pomieszczeniami: po lewej kapitularz, a nad nim biblioteka, a po prawej zakrystia ze skarbczykiem powyżej. Kompozycja przestrzenna korpusu nawowego wybudowanego w latach 1733-1758 odstępuje od surowych reguł budowlanych kamedułów. Odznacza się bardzo oryginalnym rozwiązaniem przestrzeni założonej na planie ośmioboku przeciętego krzyżem, a przekrytej sklepieniem żaglastym z lunetami. Ściany boczne otwierają się szerokimi arkadami do par kaplic skomunikowanych z ramionami transeptu. Artykulacja korynckimi pilastrami nadaje całemu wnętrzu spójności. Formy sztukatorskiej dekoracji powstające w kolejnych etapach budowy zdradzają odmienną stylistykę. Kunszt artystyczny świadczy o wysokiej klasie autorów stiuków. W trójosiowej fasadzie powstałej prawdopodobnie wg proj. Gaetano Chiaveriego dominuje dwukondygnacyjna partia środkowa ujęta parami złożonymi z kolumny i pilastra w wielkim porządku, zwieńczona trójkątnym tympanonem z herbem Rzeczypospolitej. Wybitna architektura i dekoracja fasady łączy późny barok i wczesny klasycyzm.

W sąsiedztwie świątyni został pochowany zgodnie ze swoją ostatnią wolą ks. Stanisław Staszic (1755-1826). Nagrobek składający się z prostej płyty i odlanego z metalu popiersia uczonego umieszczonego we wnęce zwieńczonej krzyżem ufundowało, swojemu założycielowi, w 1876 roku Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze.

Do zabytkowej zabudowy zespołu zaliczono jeszcze obudowę źródła znajdującego się od wsch. u podnóża Polkowej Góry. Klasycystyczna kamienny pylon zwieńczony dekoracyjną wazą i ozdobiony żeliwną płytą z wizerunkiem ryby powstała w 1835 roku zapewne wg proj. Henryka Marconiego. W 2001 roku zdrój został odrestaurowany i ogrodzony.

Kościół jest dostępny dla zwiedzających w niedziele, w przerwach między nabożeństwami. W podziemiach obok kamedulskich katakumb funkcjonuje piwnica artystyczna. Dostęp do eremitoriów ograniczony, z wyjątkiem domku fundacji A.S. Radziwiłła, w którym mieści się księgarnia uniwersytecka.

Oprac. Małgorzata Laskowska- Adamowicz, OT NID w Warszawie, 06.08.2014 r.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Jarosław Bochyński (JB).

Rodzaj: klasztor

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_14_BK.194119, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_14_BK.65886