XVII wieku. Budynek świątyni ocalały podczas II wojny światowej pod wieloma względami jest unikatowy w skali kraju. Wyróżnia go znakomita architektura, nietypowy plan, bogactwo oryginalnej, wysokiej klasy dekoracji wnętrz składające się na wybitne dzieło baroku.

Historia

Stanisław Herakliusz Lubomirski marszałek wielki koronny zlecił budowę kościoła i klasztoru Tylmanowi z Gameren. Projektant pochodzący z Niderlandów uznawany jest za najwybitniejszego architekta działającego ówcześnie na ziemiach polskich. Do dziś zachował się unikatowy zespół jego 59 rysunków projektowych dla tego kościoła i elementów jego wyposażenia, pozwalających prześledzić rozwój koncepcji artysty. Świątynia stanęła we wsi Czerniaków nadanej marszałkowi w 1683 r., wraz z dobrami Ujazdowskimi, przy trakcie prowadzącym do rezydencji króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie. Uważa się, że wszechstronnie wykształcony fundator miał duży wpływ na kształt budowli i zawartą w nim symbolikę. Kościół z dekoracją i jedno skrzydło z projektowanego założenia klasztornego powstały w l. 1686-93. Wykonawcą prac był Isidoro Affaitati syn. Lubomirski aktem fundacyjnym z 19 października 1693 r. przekazał założenie bernardynom. Zakon miał opiekować się świątynią będącą rodzinną nekropolią fundatora i zarazem mauzoleum św. Bonifacego z Tarsu męczennika z IV w., którego relikwię Lubomirski otrzymał od papieża Innocentego XI. W 1698 r. świątynię konsekrowano dedykując św. Antoniemu, którego cudowny wizerunek Lubomirski przywiózł z Wenecji. W 1702 r. został w niej pochowany fundator. Od XVIII w. obchodzono w kościele odpust ku czci św. Bonifacego, co zainicjowało ruch pielgrzymkowy. W poł. XVIII w. przy klasztorze powstało wiele budynków gospodarczych. W l. 1783-84 klasztor rozbudowano łącząc z wolnostojącym zach. skrzydłem, które podwyższono. Budynki zespołu były wielokrotnie restaurowane. Między 1806 a 1814 r. na pn. skraju cmentarza przykościelnego wybudowano neogotycką dzwonnicę-bramę. W wyniku represji po powstaniu styczniowym w 1864 r. nastąpiła kasata klasztoru przez władze carskie, a kościół przejęli księża diecezjalni. W budynkach klasztoru założono przytułek dla sierot i szkołę elementarną, a pod k. XIX w. jego część wydzierżawiły siostry szarytki. Przed 1891 r. zamalowano pobiałą wszystkie freski. Odsłonięto je w 1914 r. pod kierunkiem Juliusza Makarewicza i Edwarda Trojanowskiego. W 1916 r. przy kościele utworzono parafię św. Bonifacego. W l. 1930-1945 kościołem zarządzali księża zmartwychwstańcy. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległy głównie dachy. Bernardyni wrócili do klasztoru czerniakowskiego 15 lipca 1945 r. Uszkodzone od wstrząsów i zawilgoceń freski odrestaurowano w l. 1951-54 pod kier. Bohdana Marconiego. W l. 1985-96 przeprowadzono kompleksową konserwację wystroju kościoła pod kier. Danuty Majdowej. W l. 1988-2000 od wsch. powstała nowa świątynia pw. św. Jana z Dukli połączona z dawnymi zabudowaniami współczesnym kompleksem klasztornym.

Opis

Zespół kościoła i klasztoru usytuowany jest na nieregularnej działce po wsch. stronie ul. Czerniakowskiej między ul. Bernardyńską i Gołkowską. Teren otacza murowane ogrodzenie, od strony dawnego cmentarza przykościelnego o zaokrąglonym zarysie z neogotycką bramą dzwonniczą na osi fasady kościoła. Od pd. świątynia styka się osiowo z najstarszym budynkiem klasztoru, z dostawionym prostopadle od zach. późniejszym skrzydłem. Zabytkowy zespół połączony jest od wsch. ze współczesnym kompleksem świątynno-klasztornym. Kościół wyróżnia nietypowy plan złożony z dwu centralnych przestrzeni: korpusu nawowego założonego na rzucie krzyża greckiego i dołączonego od pd. ośmiobocznego chóru zakonnego. Nawę na skrzyżowaniu ramion krzyża pokrytych dachami dwuspadowymi, wieńczy ośmioboczna kopuła na tamburze zakończona latarnią. Odrębną partię prezbiterium z chórem przykryto dachem namiotowym. Elewacjom zewnętrznym nadano elegancki, skromny wystrój, na który składają się płyciny, pseudopilastry akcentujące naroża, proste belkowanie, uszakowate obramienia portali i okien zamkniętych odcinkowo, trójkątne frontony wieńczące poszczególne elewacje. Fronton nad wejściem wyróżniono rzeźbami alegorycznymi z kartuszem. Z zewnątrz partia korpusu nawowego przypomina tylmanowski kościół Sakramentek z Rynku Nowego Miasta. Do świątyni prowadzi od pn. kruchta z drzwiami z trzech stron, od frontu zwieńczona odcinkowym naczółkiem przerwanym tablicą fundacyjną. Bogactwo dekoracji wnętrza kontrastuje z surowym wyglądem elewacji. Artyści zastosowali szereg przemyślnych zabiegów, które optycznie powiększają niewielkie rozmiary świątyni. Zwielokrotnione pilastry opinające ścięte naroża filarów nawy wspierających kopułę, wydatne belkowanie, oświetlone od góry dużymi oknami służą stworzeniu teatralnej iluzji głębi przestrzeni oraz wrażenia plastyczności i dynamizmu. Znacznie ciemniejsze wnętrze prezbiterium nakrytego ośmioboczną spłaszczoną pseudokopułą, artykułowane pojedynczymi pilastrami i prostym belkowaniem wydaje się być podporządkowane partii nawy. Ustawiony w nim został niezwykły, wolnostojący ołtarz proj. Tylmana, a wykonany przez znanego rzeźbiarza Andreasa Schlütera. Uznawany jest za pierwszą na ziemiach polskich barokową niearchitektoniczną konstrukcją ołtarzową. Składa się z dwóch antytetycznie ustawione stołów, na których spoczęła rzeźbiarska nastawa złożona z grypy aniołów podtrzymujących z obu stron obrazy w promienistej glorii. Od frontu umieszczono przywieziony przez fundatora wizerunek św. Antoniego, a od strony chóru Chrystusa, z obrazem Marii z Dzieciątkiem poniżej. Kompozycję rzeźb przekształcono i uzupełniono w poł. XVIII w. Ołtarz jest jednocześnie konfesją umieszczonych w szklanej trumnie, w krypcie poniżej, relikwii szkieletu św. Bonifacego. Ten witrynowy relikwiarz ozdobiony portretem papieża ofiarodawcy i parą puttów jest również przypisywany Schlüterowi. Do krypty prowadzą wejścia po bokach ołtarza, a relikwiarz widoczny jest od frontu przez kratę antependium. Oprawę architektoniczną ołtarza stanowi obramienie empory chóru muzycznego w pd. ścianie prezbiterium. Boczne ołtarze również proj. Tylmana zyskały nowatorską formę udekorowanej ramy. W zach. umieszczono wizerunek św. Franciszka a we wsch. tryptyk z 1 poł. XVI w. „Opłakiwanie Chrystusa” z warsztatu Pietera Coecke’a van Aelsta. Na bogactwo wystroju wnętrza składają się znakomite dekoracje stiukatorskie i malarskie. Autorami stiukowych mięsistych wieńców z owoców, kwiatów i liści oraz postaci aniołów są Carla Giuseppe Giorgioli i signior Rusca. Wyprzedzające swą epokę freski w kopule (największe rozmiarem malowidło w ówczesnej Warszawie) ukazujące Chwałę niebieską św. Antoniego ze scenami cudów oraz niezwykłą ilustracje legendy rodowej fundatora z jego domniemanym rzymskim przodkiem Antoniusem Drususem, oraz muzykujące anioły w tamburze wykonał Francesco Antonio Giorgioli. Nowatorskim rozwiązaniem w niektórych partiach malowideł jest zatarcie granic między ramą architektoniczną, stiukiem a freskiem. Cykl życia św. Antoniego przedstawiony na ścianach nawy i alegorie kontynentów na żaglach pod kopułą wiąże się z Giovannim Battistą Colomba przy współpracy Giacoma Francisca Cippera zw. Todeschini. Nad ławami chóru wyróżniają się przedstawienia ukazujące historie sprowadzenia cudownego obrazu i budowy kościoła. Można na nich odnaleźć wizerunki architekta świątyni i fundatora. Pod kościołem znajduje się krypta grobowa fundatora dekorowana stiukową płaskorzeźbą przedstawiającą „Wskrzeszenie Piotrowina przez św. Stanisława”. Sarkofag Lubomirskiego, który spoczywał pierwotnie w centrum pomieszczenia, obecnie znajduje się w bocznej komorze. Dwuskrzydłowy i dwukondygnacyjny klasztor skomunikowany jest z prezbiterium łącznikiem. Dawny wystrój stiukatorsko-malarski zachował się we wnętrzu, znajdujących się na parterze pd. skrzydła, zakrystii i refektarza przekształconego na kaplicę Milenijną.

Obiekt dostępny, wnętrza w wybrane dni.

oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 30-11-2015 r.