Dawniej historyczna siedziba królów, Sejmu, a także Prezydenta II Rzeczypospolitej. Zamek Królewski to pomnik polskiej niepodległości. Dziś pełni funkcje muzealne oraz reprezentacyjne.

Historia

Miasto Warszawa założone zostało zapewne na przełomie XIII i XIV wieku. W końcu XIII wieku na cyplu lewego brzegu Wisły, w południowo-wschodniej części średniowiecznego miasta, powstał drewniano ziemny gród kasztelański. Gród oddzielono od miasta umocnieniami drewniano-ziemnymi i fosą.

Do połowy XIV wieku Warszawa wyrosła na znaczący ośrodek władzy książęcej. Jej korzystne położenie, a zwłaszcza bezpieczeństwo sprzyjało rozwojowi. Za czasów następcy Bolesława II - Kazimierza I Trojdanowicza, w latach 1350-1355, w obrębie dzielnicy czerskiej, wydzielone zostało księstwo warszawskie i książę osiadł w Warszawie. Wraz z nim skupiło się tu sądownictwo i administracja.

Od 1350 roku wokół miasta powstawała linia murów miejskich, a zamek posiadał wspólny z miastem system obronny. Najstarszym budynkiem ceglanym grodu książęcego, zachowanym do dziś w swojej części piwnicznej i parterowej, jest Wieża Wielka. Badacze przyjmują, że powstała około połowy XIV wieku. Czworoboczna, na planie kwadratu o boku 12,5 m, posadowiona na kamiennym fundamencie ceglana wieża była potężną, czterokondygnacyjną budowlą wzmocnioną skarpami. Pełniła rolę stołpu.

W roku 1413 książę mazowiecki Janusz I Starszy przeniósł stolicę Księstwa Mazowieckiego z Czerska do Warszawy. Za jego czasów zamek uzyskał pełną gotycką formę. W latach 1407-1410 powstał ceglany dom książęcy zwany Domem Wielkim (Curia Maior). Był to trzykondygnacyjny jednotraktowy pałac. Na piętrze znajdowały się: sala reprezentacyjna, apartament księcia, apartament gościnny i dansker. Na parterze była sala sądowa, w której od końca XV wieku do roku 1526 obradował sejm mazowiecki. W pierwszej połowie XV wieku powstał kompleks budynków Curia Minor (Dom Mniejszy) zwany „Ogródkiem”.

Rezydencja królewska

Dzielnica mazowiecka, rządzona była przez dynastię Piastów mazowieckich i była lennem królów polskich. Do Królestwa Polskiego jeszcze wówczas nie należała. Dopiero w 1526 roku Zygmunt I Stary objął Mazowsze jako spadek po wygaśnięciu linii książąt mazowieckich. Na sejmie koronnym w Piotrkowie w 1529 roku potwierdzono inkorporację Mazowsza do korony. W tym czasie scena polityczna kraju przeniosła się na tereny północne i wschodnie. Od 1559 roku król przestał rezydować w Krakowie, a w roku 1568 król Zygmunt II August wraz z całym dworem zamieszkał w Warszawie.

Zamek przebudowano na rezydencję królewską i siedzibę urzędów centralnych, w zgodzie z nowymi trendami stylistycznymi. Przebudową (1568-1572), w wyniku której zamek zyskał zwartą trójskrzydłową formę łączącą cechy stylistyczne gotyku i renesansu, zajął się włosko-polski architekt Giovanni Battista di Quadro z Lugano oraz przybyły ze Śląska Jakub Parr.

Na północ od Domu Wielkiego powstał Nowy Dom, dwutraktowy budynek będący prywatnym apartamentem króla. Na pierwszym piętrze znalazła się królewska sypialnia, jadalnia i sień, a prowadziła do nich zewnętrzna okrągła klatka schodowa. Wybudowano też wieżę zwaną Altaną. Łaźnia i kuchnia posiadały wodę z wodociągu miejskiego. W Nowym Domu mieszkała straż królewska. Dom Wielki przebudowano na potrzeby gmachu sejmowego. Powstały dwie wielkie sale połączone schodami: Izba Poselska w przyziemiu i Senacka na piętrze. Obie izby wyposażono w piece, dębowe podłogi, a sala Senacka otrzymała kasetonowy strop. W Domu Mniejszym zorganizowano dużą jadalnię i domową kaplicę, a za murem zaprojektowano ogród.

Przyjmuje się, że wazowską przebudowę zamku rozpoczęto około roku 1600 pod kierunkiem włoskich architektów: Giovannego Trevano, Constante Tencalla, Giacomo Rodondo, Paolo de la Corte oraz przybyłego z Rzymu w roku 1614 Mateo Castello. Starsze zabudowania dostosowano do nowych funkcji państwowych i publicznych nadając im obowiązujący kostium stylistyczny. Zabudowania średniowieczne i z czasów Zygmunta Augusta położone wzdłuż skarpy zostały włączone w pięcioskrzydłowy, nieregularny gmach otaczający dziedziniec wewnętrzny. Powstały trzy nowe skrzydła o wczesnobarokowej monumentalnej stylistyce: skrzydło frontowe (od strony zachodniej z potężną Wieżą Zegarową i przejazdem bramnym na osi), skrzydło północne z Bramą Senatorską i skrzydło północno-wschodnie.

W dwupiętrowym domu północnym mieściły się pokoje dziecięce, kaplica i inne pokoje prywatne. Apartamenty królewskie umieszczono od strony Wisły, w najbardziej zacisznej części zamku w dawnym jagiellońskim Nowym Domu. Wjazd prowadził prawdopodobnie przez Bramę Grodzką w skrzydle południowym. Oś główna założenia przebiegała z Dziedzińca Przedniego przez przejazd w Wieży Zegarowej na Dziedziniec Wielki zakończony wieżą zwanĄ Władysławowską, w której mieściła się klatka schodowa. Dziedziniec Przedni (obecny Plac Zamkowy) oddzielały od miasta budynki gospodarcze: kuchnia, apteka i wozownie ze stajniami.

W latach 1621 - 1627 rozpoczęto budowę nowożytnych obwarowań zamku. Wybudowano od strony Wisły mur kurtynowy z bastionami.

Przez następne ponad 100 lat zmiany dotyczyły głównie wystroju architektonicznego oraz dostosowanych do mody i wymagań dekoracji wnętrz. Władysław IV, król Polski w latach 1632 -1648, aby uczcić pamięć ojca Zygmunta III ufundował marmurową kolumnę z posągiem (zwaną Kolumną Zygmunta) stojącą na Dziedzińcu Przednim, której autorami byli Clemente Mollego i Constante Tencalli. Za czasów panowania Władysława IV (1632-1648) i Jana II Kazimierza (1648-1668), apartamenty otrzymały bogaty barokowy wystrój. Powstał wtedy Pokój Marmurowy. Zaprojektowane przez Giovanniego Battistę Gisleniego reprezentacyjne wnętrze, miało olśniewać gości czekających w antykamerze na audiencję królewską. W skrzydle południowym powstał przed rokiem 1637 królewski teatr.

Najazd szwedzki w 1656 roku spowodował kompletną dewastację zamku. Opuszczony przez rodzinę królewską został splądrowany. Wywieziono większość cennych przedmiotów, wystroju i detalu architektonicznego, a apartamenty przystosowano na potrzeby koszar i szpitala wojskowego Zamek nie nadawał się do zamieszkania. W tej sytuacji do 1670 roku rezydencją królewską stał się Zamek Ujazdowski. Również Jan III Sobieski (1674-1696) nie osiadł na Zamku. Jego siedzibą stał się pałac w Wilanowie, a dla królów saskich (Augusta II Mocnego 1697 -1733 i Augusta III Sasa 1733-1763) rezydencję stanowił Pałac Saski.

Niewielkie prowadzone w tym czasie prace sprowadzały się do pilnych remontów zabezpieczających oraz stopniowego oddzielania części prywatnych (w północnym i wschodnim skrzydle) od sal pełniących funkcje państwowe i publiczne (w skrzydłach południowym i zachodnim). Plany wielkiej przebudowy zamku w czasach Augusta II nie powiodły się. Zamek w latach 30. XVIII wieku nie odpowiadał potrzebom reprezentacyjnym siedziby królewskiej. Pożar w 1732 roku dopełnił dzieła destrukcji. W latach 1741-1746 August III przeprowadził remont, który ukształtował nową bryłę zamku a zwłaszcza elewację od strony Wisły. Przebudowę prowadził Gaetano Chiaveri, późnobarokowy włoski architekt projektujący w stylu saskiego rokoko.

Po kolejnym pożarze w 1767 król Stanisław August Poniatowski przystąpił do remontu zamku z zamiarem przywrócenia mu świetności i funkcji stałej siedziby władcy. Za panowania ostatniego polskiego monarchy (1764 -1795), pod kierunkiem Jakuba Fontany, Dominika Merliniego, Jana Chrystiana Kamsetzera przebudowano częściowo zamek w stylu klasycyzmu. Wystrojem wnętrz zajęli się Andre Lebrun, Marcello Baciarelli i Bernardo Belotto (Canaletto). Wielkie plany monarchy rozbudowy zamku musiały ulec zmianie. Wybudowano gmach Biblioteki Królewskiej (1778-1782) oraz odbudowano zniszczone w pożarze skrzydło południowe. Urządzono reprezentacyjny Apartament Wielki, do którego włączono Pokój Marmurowy, zmieniono Pokój Audiencjonalny, Salę Prospektową, Salę Asamblową oraz wystrój Kaplicy i Sypialni. Powstała Sala Tronowa, Przedpokój Senatorski i Gabinet Monarchów Europejskich. W latach 1788-1794 obradował tu Sejm Wielki, w czasie którego w roku 1791 uchwalono Konstytucję 3 maja.

Po III rozbiorze

Kres świetności zamku przypadł na rok 1795 kiedy, po trzecim rozbiorze Polski, zamek stał się jedną z wielu siedzib króla Fryderyka Wilhelma III, a później siedzibą namiestników carskich. W czasach Królestwa Polskiego powstał ambitny plan przebudowy zamku i jego otoczenia. Zrealizowano ukształtowanie Placu Zamkowego i budowę tzw. Arkad Kubickiego od strony Wisły. Po powstaniu styczniowym znaczenie zamku spadło jeszcze bardziej. W trakcie I wojny światowej, w 1915 roku, rosyjski generał gubernator opuścił zamek, a jego miejsce zajął generał pruski. Pieczę nad zamkiem objęło Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Kuratorem został najpierw Kazimierz Skórewicz, a następnie Adolf Szyszko-Bohusz. Zamek przekazano do użytku Naczelnika Państwa. Rozpoczęto prace inwentaryzacyjne, konserwatorskie i remontowe. Od 1927 roku do 6 września 1939 roku był siedzibą i rezydencją prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego. Ponownie stał się miejscem najważniejszych uroczystości państwowych. Zamek pełnił też funkcje muzealne, a od początku lat 20 . XX wieku mieściła się tu Dyrekcja Państwowych Zbiorów Sztuki. 6 września 1939 roku ewakuowano urzędy państwowe. 10 dni później zamek został zbombardowany. Muzealnicy i konserwatorzy ze Stanisławem Lorentzem na czele zabezpieczyli część archiwów i cenniejszego wyposażenia. Po upadku powstania warszawskiego, 25 października 1944 roku zamek został wysadzony w powietrze.

Odbudowa

W czerwcu 1945 roku w Biurze Odbudowy Stolicy powołano Pracownię Odbudowy Zamku. Kontrowersje na temat odbudowy zamku i Starego Miasta wzbudzały wiele dyskusji w środowisku konserwatorskim. Ostatecznie zwyciężyły poglądy ówczesnego generalnego konserwatora zabytków, prof. Jana Zachwatowicza. 25 października 1949 roku Sejm RP podjął uchwałę o odbudowie zamku z przeznaczeniem go na siedzibę najwyższych władz państwowych oraz Pałac Kultury Polskiej. Do odbudowy nie doszło z przyczyn politycznych. Dopiero 22 lata później, w styczniu 1971 roku, powrócono do tej idei i podjęto decyzje, które skutkowały odbudową zabytku.

Odbudowa, jako przejaw potrzeby posiadania symbolu własnej państwowości, do 1980 roku, finansowana była dzięki darom (finansowym i rzeczowym) Polaków w Polsce i na świecie. 5 listopada 1979 roku Rada Ministrów powołała Zamek Królewski w Warszawie - Pomnik Historii i Kultury Narodowej. Oddany do użytku w 1984 roku, pełni dzisiaj przede wszystkim rolę muzeum. Jest też miejscem wielu uroczystości państwowych.

Wpis do rejestru zabytków

Zamek wpisano do rejestru zabytków decyzją z dnia 1 lipca 1965 r. pod nr 620.

21 października 1980 roku Stare Miasto wraz z Zamkiem Królewskim zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Szczegółowe informacje na stronie internetowej Zamku Królewskiego.

Oprac. I. Malawska