studnia Gruba Kaśka - Zabytek.pl
Adres
Warszawa, Aleja „Solidarności”
Lokalizacja
woj. mazowieckie, pow. Warszawa, gm. Warszawa
Jest świadectwem dawnego układu urbanistycznego tej części miasta całkowicie przekształconego po II wojnie światowej i jedną z dwóch zachowanych w Warszawie architektonicznych obudów dawnych studni.
Historia
„Gruba Kaśka”, jak nazwali ją warszawiacy, powstała w l. 1783-87 w centrum placu należącego do bankiera Karola Schultza. W 1779 r. rozpoczął on skupowanie terenów części jurydyki Leszno znajdujących się w obrębie dawnych wałów Warszawy z XVII w. z zamiarem zbudowania dochodowego nowoczesnego założenia urbanistycznego. Obszar ten leżący między ul. Bielańską a Lesznem należał wcześniej do Eustachego, a następnie Jerzego Potockich, starostów tłumackich, z czego wywodzi się jego nazwa. Schultz planował postawić wokół placu własny pałac i komercyjny zespół handlowo-mieszkaniowy składający się z luksusowego hotelu, zespołu stajni i wozowni, budynków na wynajem oraz sklepów. Projekt założenia bankier zlecił Efraimowi Szregerowi, a po jego śmierci w 1783 r. Szymonowi Bogumiłowi Zugowi, który stworzył kilka koncepcji zespołu. Na środku palcu Zug planował wystawić wielopiętrowy, okazały wodozbiór. W rezultacie zrealizowano skromną propozycję budynku w formie walca, tak aby nie konkurował z otaczającą go, przeważnie parterową, zabudową. Mimo to swą skalą i antykizującą surową formą, nadającą mu monumentalizmu, przewyższał wszystkie inne studnie w mieście. Pawilon miał stanowić centralny akcent kompozycji przestrzeni placu, na który w jego krótszych bokach prowadziły niesymetryczne względem siebie ulice wlotowe z bramami oraz zamykać oś widokową od ul. Leszno. Upadek banku Schultza w 1793 r. przerwał budowę założenia, z którego zrealizowano studnię, częściowo brukowany, zamknięty bramami plac, stajnie, wozownie, kamienice czynszowe i hotel. W XIX w. założenie zostało podzielone między wielu właścicieli. Powstały nowe budynki, a dawna zabudowa uległa przekształceniom w wielopiętrowe kamienice chętnie zasiedlane przez bogatą ludność żydowską. W 1807 r. rozebrano bramy oddzielające plac od miasta, ok. 1841 r. skorygowano wjazd od strony ul. Bielańskiej, a w 1878 r. ukończono budowę Wielkiej Synagogi na miejscu drewnianego dworu z XVII wieku. Zmianom poddawany był też układ dróg i zieleni na placu, który wraz ze studnią stanowił współwłasność posiadaczy okolicznych posesji. Jeszcze w czasie dwudziestolecia międzywojennego studnia służyła do pojenia dorożkarskich koni, z której za opłatą pracownik pompował wodę. Plac w ogólnym zarysie przetrwał do II wojny światowej. 16 maja 1943 r. Niemcy wysadzili synagogę, a w wyniku walk powstania w 1944 r. zniszczeniu uległa większość zabudowy. Studnia ocalała ze znacznymi uszkodzeniami murów. W 1947 r. została zrekonstruowana wg proj. Bruno Zborowskiego ze zmianami w stosunku do wcześniejszej formy. Zamurowano dwa okienka i część otworów związanych z dawnymi urządzeniami do czerpania wody oraz zwężono drzwi wejściowe. Największej zmianie uległ kontekst przestrzenny budynku. Wybudowana w l. 1947-49 trasa W-Z całkowicie zatarła wcześniejszy układ tej części miasta. Zabytkowa studnia znalazła się między jezdniami al. Świerczewskiego dziś Solidarności. Budynek był kilkukrotnie konserwowany. W 2004 r. obiekt w złym stanie technicznym został poddany kompleksowej restauracji. W trakcie prac zlikwidowano niefortunne zmiany wprowadzone w trakcie powojennej rekonstrukcji.
Opis
Pawilon studni stoi obecnie na osi al. Solidarności po wschodniej stronie skrzyżowania z ul. Andersa. Znajduje się na zachodnim krańcu podłużnej wyspy utworzonej między jezdniami z torami tramwajowymi omijającymi znajdujący się po środku pałac Przebendowskich. Na wysokości studni usytuowany został zespół przystanków tramwajowo - autobusowych, od 2011 r. osłoniętych nowoczesnymi przeszklonymi wiatami zamykającymi z boków przestrzeń wokół zabytkowego obiektu. Jest to budynek założony na planie koła wokół cembrowiny studni, murowany z cegły i tynkowany. Ma kształt walca zwieńczonego krytym blachą nadwieszonym, schodkowym daszkiem zakończonym żłobkowanym stożkiem z pozłacaną kulą na szczycie. Elewacje powyżej gładkiego kamiennego cokołu dekoruje płytowe boniowanie, a wieńczy je stylizowany fryz tryglifowo-metopowy ozdobiony płaskimi kołami. Nad nim znajduje się gzyms z drewnianymi wspornikami. Od północy do jego wnętrza prowadzi prostokątny portal z dwuskrzydłowymi drzwiami poprzedzony wysokim stopniem. Powyżej w jednym pasie boniowania, na obwodzie rozmieszczono cztery niewielkie prostokątne okienka z kratami. Od zachodu i wschodu w ścianie znajdują się kamienne parapety, nad którymi są niewielkie okrągłe otwory po wylotach wody. Ujmują je po bokach pionowe wąskie szczeliny, w których pierwotnie zapewne umieszczone były dźwignie do pompy. We wnętrzu znajdują się drewniane stropy i więźba dachowa.
Obiekt dostępny z zewnątrz.
Oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 12-06-2017 r.
Rodzaj: mała architektura
Styl architektoniczny: nieznana
Materiał budowy:
ceglane
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_14_BL.101698, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_14_BL.6041