Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, na który składa się historyczne założenie pałacowo-ogrodowe oraz powojenny park „Morskie Oko”. Najstarsza część, mimo wielu przekształceń, jest pamiątką po jednym z wczesnych sentymentalnych parków krajobrazowych w Polsce, przy którym pracowali wybitni architekci. Wkomponowanie zespołu zieleni w ukształtowanie terenu skarpy warszawskiej decyduje o jego dużych walorach przyrodniczo- krajobrazowych.

Historia

Księżna Izabela z Czartoryskich Lubomirska na terenie dóbr mokotowskich założyła podmiejską posiadłość zwaną „Mon coteau”. W l. 1772-74 przy pałacyku leżącym na skraju skarpy wiślanej powstał regularny ogród wg projektu Efraima Szregera, na działce przylegającej od zach. do traktu na Lublin (dziś ul. Puławska). Był to ogród użytkowy o symetrycznym układzie, z podziałem na część owocową, warzywną i kwiatową. Wzdłuż pd. granicy rozciągała się część folwarczna z domkami krytymi trzciną, a od pn. znajdowała się oranżeria. Po dokupieniu gruntów w 1776 r. węższa część działki położonej na podskarpiu sięgała Traktu Królewskiego do Wilanowa (obecnie ul. Belwederska). Na tym obszarze pracujący dla fundatorki od ok. 1773 r. Szymon Bogumił Zug zaprojektował park krajobrazowy z trzema nieregularnymi, sztucznymi stawami i siecią kanałów, skomunikowanych żeglownie z układem wodnym niedalekich Łazienek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, z którym Lubomirską łączyło uczucie. Do 1784 r. Zug przekształcił użytkowy ogród odchodząc od jego symetrii. Przebudował częściowo istniejącą zabudowę m. in. oranżerię wzbogacając elewację o wygiętą partię z kaneforami i dodając domek ogrodnika. Wzdłuż zach. muru wystawił dwa budynki bramne: od pn. Gloriettę Flamandzką przy wjeździe do pałacyku i od pd. Wieżę z Gołębnikiem przy drodze do folwarku. Przy pd.-zach. narożniku pałacu dobudował Domek Murgrabiego. Od Glorietty do podjazdu pałacowego prowadziła droga wysadzana 4 rzędami drzew, rozdzielając ogród warzywny od owocowego. Górna część ogrodu stanowiła zaplecze gospodarcze, a ośrodkiem założenia stał się ogród dolny na podskarpiu nazywany „Dziką Promenadą”, pozornie naśladujący naturalny krajobraz. Wzorowany był on na najlepszych francuskich założeniach krajobrazowych, a zwłaszcza na Ermenonville. Prowadził do niego wjazd z traktu na Wilanów przez murowany most nad kanałem wiodącym do Łazienek. W pobliżu wsch. granicy znajdował się tzw. Folwarczek z Zameczkiem o charakterze ruiny ogrodowej oraz prymityzowanymi Obórką i Piwniczką. Od pd. znajdowała się tzw. „Pustka”, a od pd. stawy z wyspami. W części tej ulokowane były drewniane, postarzane, chaty: Pasieczka, mieszkanie Pustelnicze, Rybarnia, które z Folwarczkiem składały się na wioseczkę ogrodową. Na jednej z wysp, na pagórku, znajdował się, zapewne pierwszy w Polsce, pomnik Jeana-Jacques Rousseau. Lubomirska była wielbicielką pisarza, a jego idee znalazły odzwierciedlenie w programie jej parku. Powyżej biegnącego skośnie kanału przedzielającego dolny ogród na pół, aż do pałacu była gęstwina drzew z siecią ścieżek i polanek widokowych. W parku rozlokowano liczne pawilony m in. Altanę Chińską, Namiot Turecki, Szałas Indyjski, Salon na Kolumnach, Gloriettę koryncką, a także pawilony dla ptactwa, groty, mostki, fontanny, zdroje, kaskady, które miały nadawać wrażenia malowniczości. Po wyjeździe księżnej za granicę w 1785 r. park był utrzymywany w dobrym stanie, a w 1799 r. stał się własnością jej córki Aleksandry z mężem Stanisławem Kostką Potockim. Zaniedbaną posiadłość przejęła w 1820 r. Anna z Potockich Dunin-Wąsowiczowa. Park urządziła w duchu romantycznym, zamawiając u Henryka Marconiego przebudowę części budynków w stylu neogotyckim. W 1845 r. największą część podzielonych posiadłości Wąsowiczowej nabył Franciszek Szuster i urządził modne letnisko. Zlecił u Karola Barthla osuszenie i przekomponowanie parku, oraz wystawienie domków letniskowych wzdłuż obecnej ul. Puławskiej i Dworkowej. W l. 1852-1862 r. Adam Idźkowski przebudowujący pałac dostosował ogrodowe pawilony dla letników. Dolny ogród ok. 1880 r. stał się miejscem rozrywek z restauracją „Promenada” usytuowaną przy wsch. granicy. W 1899 r. u podnóża skarpy w pd. części parku Szustrowie zlecili wybudowanie Mauzoleum, w którym pochowano w 1901 r. Franciszka Szustra. Po jego śmierci ogród zaniedbano. Park Promenada wydzierżawiono Marianowi Jungowi, który od 1911 r. urządził miejsce zabaw z teatrem, karuzelą, wypożyczalnią łodzi na stawie, a od 1925 r. wynajęto go na ogród warzywny i kwiatowy. W 1938 r. park otoczony już miejską zabudową przekomponowano wg proj. Zygmunta Hellwiga i Leona Danielewicza. W czasie II wojny światowej niemal cały drzewostan parku został wycięty. Jedynie wokół pałacyku zachowały się okazy starodrzewu. Ocalałe pawilony parkowe rozebrano w 50. l XX w. W czasie odbudowy ze zniszczeń wojennych teren parku Szustra połączono z sąsiednim skwerem wokół stawu „Morskie Oko”, dawnej glinianki cegielni Czapskiego. W 1958 r. Elżbieta Jankowska rozpoczęła prace nad projektem parku miejskiego na tym terenie, obsadzonym w 1964 r. topolami. Zespół projektantki kontynuował prace nad realizacją parku w l. 1976 - 1979. W 1994 r. między pawilonami bramnymi przy ul. Puławskiej odsłonięto pomnik Jana Matejki autorstwa Mariana Koniecznego.

Opis

Park położony jest między ul. Puławską i Belwederską od pd. ograniczają go ul. Morskie Oko i Promenada a od pn. ul. Spacerowa. Składa się z dwóch części historycznej obejmującej park Szustrów i Promenada oraz powojennej z parkiem Morskie Oko. Łączy je wąski pasem z aleją spacerową biegnąca wzdłuż skarpy warszawskiej między zabudowaniami ul. Dworkowej i Smetany, a zabudową ul. Grottgera, Zajączkowskiej i Pogodnej. Jest parkiem miejskim, ogólnodostępnym, bez ogrodzeń. Został wkomponowany w krajobraz skarpy warszawskiej. Od zach. leży na terenie płaskim, który od krawędzi skarpy, opada aż do wsch. granic parku. Zachowane pawilony bramne znalazły się w pasie chodnika ul. Puławskiej. Dalej na wsch., aż do pałacu rozciąga się górna część parku, której powojenna kompozycja nawiązuje do jej dawnego geometrycznego układu. Główna aleja obsadzona podwójnymi rzędami lip wychodzi na kwietnik na osi pałacu. Wokół budynku można zobaczyć zachowany starodrzew z okazałymi dębami - pomnikami przyrody. Powojenna kompozycja dolnej części parku nawiązuje do jej pierwotnego krajobrazowego układu. Wiodą do niej aleje położone na pn. i pd. od pałacu, krzyżując się poniżej z gęstą, swobodną siatką ścieżek, obiegających trzy stawy o nieregularnym kształcie. Teren opadający w dół wypełniają powojenne nasadzenia, skupione głównie wzdłuż alej i granic parku. W pasie środkowym leżącym na wprost tarasu pałacowego rozciągają się otwarte przestrzenie trawników z kępami drzew i krzewów. U podnóża skarpy w pd. części zachowane jest Mauzoleum Szustrów. Druga część parku wyróżnia się 3 miejscami pamięci narodowej w rejonie ul. Dworkowej, dedykowanymi ofiarom powstania warszawskiego. Układ alejek i ciągów schodów wpisanych w ukształtowanie skarpy prowadzi na teren podskarpia do stawu Morskie Oko o stromych brzegach. Zajmuje on centralne miejsca w przestrzeni powojennego parku. Obiegająca go aleja dochodzi do niżej położonych rejonów z niewielkim stawem przy wsch. granicy parku. Na terenie zespołu parków występuje ok. 90 gatunków drzew przeważnie liściastych. Dominują jesiony, lipy, jawory i klony, ale można też spotkać rzadsze gatunki jak kłęk, czy katalpa.

Park miejski nieogrodzony, obiekt ogólnodostępny.

oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 27-11-2015 r.