Jest świadectwem dawnego układu sentymentalnego założenia krajobrazowego wchłoniętego później w obszar miasta. Stanowi przykład zabudowy parkowej mającej cechy neogotyckie.

Historia

Gołębnik nazywany też „gotycką wieżą” powstał w około 1780 roku jako pawilon ogrodowy podwarszawskiej sentymentalnej rezydencji. Założenie powstawało w latach 1771-1785 dla księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej na terenie powiększanych stopniowo dóbr mokotowskich. Pierwszym zatrudnionym przy realizacji projektantem był Efraim Szreger, a od 1773 roku również Szymon Bogumił Zug. Omawiany obiekt był jednym z dwóch budynków bramnych projektu Zuga, usytuowanych w murze wzdłuż zachodniej granicy posiadłości. Umieszczony był przy południowym wjeździe prowadzącym do folwarku. Jego odpowiednikiem od północy była Glorieta Flamandzka z wjazdem do pałacyku. Są to jedyne zachowane pawilony parkowe z wielu powstałych wówczas w różnorodnej stylistyce i rozmieszczonych na terenie całego założenia. Budynek miał kształt smukłej czworobocznej wieży o cechach gotyckich. W jego dolnej kondygnacji mieściło się „mieszkanie dla Szwajcara” a w górnej gołębnik. Pierwotnie w elewacji wschodniej, poniżej rzędów otworów dla gołębi, znajdował się balkonik. W trzeciej kondygnacji zarówno od strony ogrodu jak i od drogi umieszczone były zegary. Od południa w przyziemiu przylegało do niego niewielkie pomieszczenie, a od północy przejazd bramny. W latach 1824-1825 całe założenie przekształcano na zlecenie nowej właścicielki Anny z Tyszkiewiczów Potockiej-Wąsowiczowej wg projektu architekta Henryka Marconiego. Być może wówczas powstały od strony ogrodu drewniane schody prowadzące do wejścia w miejsce balkonu na piętrze. W 1845 roku dużą część posiadłości zakupił mieszczanin, znany litograf Franciszek Szuster. W kolejnych latach posiadłość została przekomponowana i częściowo rozparcelowana. W linii muru powstały parterowe domy dla letników przylegające z obu stron do budynku Gołębnika. W wyniku walk powstania warszawskiego toczonych na Mokotowie w 1944 roku obiekt uległ uszkodzeniu. W 1949 roku został odrestaurowany i przykryty dachem.

Opis

Murowany i otynkowany budyneczek stoi dziś na chodniku, po wsch. stronie ul. Puławskiej, u wylotu ul. Morskie Oko. Znajduje się w niewielkiej odległości od południowo-zachodniej granicy Parku Promenada - Morskie Oko będącego częściowo pozostałością po osiemnastowiecznym założeniu krajobrazowym. Obiekt składa się z kwadratowego korpusu wysokiej wieży i przejazdu bramnego o łuku odcinkowym, po jego pn. stronie. Wieża przykryta jest wysokim spiczastym hełmem o wklęsłych połaciach i czterech podobnych sterczynach w narożach. Te strzeliste elementy częściowo kryte są blachą i gontem. Nieliczne niewielkie okna, niektóre zwieńczone łukiem ostrym, rozmieszczone są niesymetrycznie. Od strony parku ścianę wieży zdobią rzędy niewielkich płycin zamkniętych półkoliście na pamiątkę pierwotnych otworów przeznaczonych dla gołębi. W dolnej, nieco szerszej kondygnacji budynku mieści się obecnie zakład zegarmistrzowski z wejściem od północy. Gzyms nad tą kondygnacją, podobnie jak bramę przykryto gontem. Nad wejściem do warsztatu znajduje się zegar, który od 1969 roku wygrywa „Marsz Mokotowa” piosenkę powstałą w czasie powstania warszawskiego. Informacji na temat autorów utworu dostarcza kamienna tablica zawieszona na frontowej elewacji oszkarpowanego filaru bramy.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 24.09.2015 r.