Jest on świadkiem ważnych dla Polski wydarzeń historycznych. Pałac wraz z parkiem stanowi jeden z najcenniejszych i najpiękniejszych układów przestrzennych dawnej siedziby magnackiej w środkowej Polsce. Zespół pałacowo - parkowy wraz z folwarkiem, gruntami uprawnymi i stawami jest materialnym śladem rozważnego i skutecznego gospodarowania w okresie międzywojnia - był jednym z najlepiej zagospodarowanych majątków ziemskich w Polsce centralnej.

Historia

Pierwsze wzmianki o Walewicach pochodzą z 1316 r. O wcześniejszym istnieniu tu osadnictwa świadczy istniejące do dziś grodzisko. Osada istniała przy tzw. „via magna antiqua” - dawnej odnodze szlaku bursztynowego do Galindii. W istniejącym we wsi, stojącym na wzgórzu nad rzeką Mrogą, drewnianym dworze w 1655 roku nocował, w czasie potopu, król szwedzki, Karol Gustaw. W początkach XVIII wieku właścicielem wsi i dworu drewnianego był Józef Walewski. Jego syn, Anastazy Colonna Walewski, szambelan króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wraz ze swą pierwszą żoną Magdaleną z Tyzenhauzów, w miejscu rozebranego drewnianego dworu, zbudowali w latach 1773-1783 klasycystyczny pałac według projektu architekta Hilarego Szpilowskiego. Prawdopodobnie wtedy zaczęły powstawać również zabudowania folwarczne w sąsiedztwie pałacu. Z historią pałacu wiążą się losy Marii Łączyńskiej, drugiej żony szambelana, znanej postaci epoki napoleońskiej, matki chrzestnej Zygmunta Krasińskiego, która na przełomie 1804 i 1805 roku wyszła za mąż za starszego o blisko pół wieku Anastazego Walewskiego. Tutaj na świat przyszedł pierwszy syn Marii Walewskiej Antoni Bazyli Rudolf oraz, 4 maja 1810 roku, drugi jej syn ze związku z cesarzem Francji Napoleonem Bonaparte - Aleksander Florian Józef, późniejszy uczestnik powstania listopadowego, ambasador Francji w Wielkiej Brytanii i minister spraw zagranicznych Napoleona III-go. W 1824 r. właścicielem pałacu stał się Aleksander Walewski - syn Marii Walewskiej i Napoleona. Walewice do roku 1831 były siedzibą rodu Walewskich. Po klęsce powstania listopadowego Aleksander musiał opuścić kraj, a majątek przejął brat Marii, Teodor Łączyński, który odsprzedał go Chudzińskiemu. Około 1850 r. właścicielem majątku Walewice stał się generał Stanisław Wojciech Grabiński herbu Pomian. W skład majątku wchodziła ziemia orna, lasy, łąki, stawy rybne oraz park, początkowo urządzony w stylu francuskim, regularnym, który w wyniku przebudowy w 1886 r. wg projektu Waleriana Kronenberga, zyskał charakter krajobrazowy. W III ćwierci XIX w. Grabińscy pałac zmodernizowali. Przebudowano układ pomieszczeń na piętrze, salonowi na parterze nadano nowy wystrój, galerie łączące korpus główny z pawilonami bocznymi oszklono, w tympanonie nad portykiem frontowym pojawił się kartusz z herbem. Grabińscy założyli stadninę koni, dając początek istniejącej do dziś stadninie, rozwinęli hodowlę karakułów, hodowlę ryb (na ponad 100 ha stawów), fabrykę mączki ziemniaczanej i krochmalu. Ostatnimi właścicielami Walewic byli szambelan papieski Stanisław Bohdan Grabiński i jego żona Jadwiga z hr. Potockich. W czasie II wojny światowej, w dniach 9-13 września 1939 roku, kawalerzyści z 17-go Pułku Ułanów Wielkopolskich im. Króla Bolesława Chrobrego, odbili z rąk Niemców Sobotę i pałac w Walewicach. Bój ten, stanowiący część bitwy nad Bzurą, był jednym z najcięższych podczas kampanii wrześniowej. W czasie tych walki zniszczeniu uległa oficyna pałacowa. W styczniu 1945 r. żołnierze radzieccy dokonali znacznych zniszczeń wyposażenia ruchomego pałacu. W tym samym roku, na mocy dekretu o reformie rolnej część majątku rozparcelowano i nadano ziemię okolicznym chłopom, pozostały obszar upaństwowiono. Od 1952 r. Walewice stały się siedzibą Państwowego Gospodarstwa Rolnego specjalizującego się w hodowli koni, bydła i trzody chlewnej. Stadninę koni po upaństwowieniu znacznie rozbudowano. W pałacu, mieszczącym biura i dyrekcję stadniny przeprowadzono w latach 1957-1959 prace konserwatorskie. Wnętrza pałacowe były kilkakrotnie przebudowywane i remontowane. W latach 1987-1989 przeprowadzono remont obejmujący wymianę tynków wewnętrznych, instalacji elektrycznej, wykonanie sanitariatów i prac malarskich oraz częściowy remont elewacji budynku pałacu. W latach 2001-2002 dokonano konserwacji tapet w pawilonie południowym, a w 2003 r. dokonano rekonstrukcji polichromii ścian, stolarki i parkietu sali jadalnej oraz hallu głównego. Obecnie pałac z całym kompleksem zabudowań oraz parkiem jest siedzibą spółki Skarbu Państwa "Stadnina Koni Walewice" zajmującej się hodowlą koni półkrwi arabskiej. We wnętrzach pałacu mieści się ośrodek konferencyjno-szkoleniowy. Biura stadniny mieszczą się w pawilonie północnym. Stadnina Koni Walewice użytkuje także ponad 300 hektarów pól, lasów i stawów rybnych.

Opis

Wieś Walewice położona jest w środkowej części gminy Bielawy, przy drodze łączącej Bielawy z Sobotą. Wieś, której przeważającą część zajmuje zespół pałacowo-folwarczny, leży na prawym brzegu rzeki Mrogi. Na rezydencję walewicką składa się pałac z bezpośrednim otoczeniem i parkiem. Część folwarczną tworzą zabudowania gospodarcze usytuowane na północ od rezydencji. Każda z części posiada odrębną drogę dojazdową prowadzącą do drogi głównej. Do rezydencji wiedzie aleja lipowo-grabowa o długości ok. 250 m., na końcu której znajduje się brama, będąca częścią żelazno-murowanego odgrodzenia. Część rezydencjalna składa się z dwóch części: regularnej i krajobrazowej. Część regularna mieści się między bramą wjazdową a frontem pałacu i ma układ osiowy. Jej osią kompozycji jest prosta, na której leżą: aleja wjazdowa, brama, gazon otoczony drogą dojazdową i pałac, przed którym znajdują się podjazd, prostokątne trawniki otoczone żywopłotem z ligustru oraz okrągły trawnik (gazon), z kwietnikiem pośrodku i czterema okazałymi dębami kolumnowymi, rozmieszczonymi symetrycznie na obwodzie. Oś ta po zachodniej stronie pałacu kontynuuje się, stanowiąc centralną oś widokową, istotną dla kompozycji parku. Dziedziniec rezydencjalny ograniczony jest od zachodu pałacem, od południa budynkiem dawnej powozowni, obecnie mieszkalnym, garażem i ogrodzeniem sadu, od północy murowanym ogrodzeniem folwarku i budynkiem dawnej stajni koni cugowych. Dominantę przestrzenną i znaczeniową zespołu stanowi pałac. Jest to obiekt murowany z cegły, ze stropami drewnianymi, tynkowany, położony na wysokim zboczu doliny Mrogi, składający się z korpusu głównego i dwóch pawilonów bocznych, połączonych z nim arkadowymi galeriami. Korpus główny, piętrowy, wzniesiony na planie prostokąta, o regularnej bryle, z niewielkimi jednoosiowymi ryzalitami na skrajach fasady, akcentowanymi przez parę pilastrów jońskich, podpiwniczony, z poddaszem użytkowym, przekryty jest dachem czterospadowym (nad ryzalitami trójpołaciowym), krytym blachą. Elewacja frontowa na cokole, 13 osiowa z 3 osiowym ryzalitem umieszczonym centralnie, w którym na osi umieszczono wejście poprzedzone czterokolumnowym portykiem jońskim w porządku wielkim. Ryzalit rozczłonkowany pilastrami, półkolumnami oraz zagłębionymi kolumnami w porządku jońskim. Portyk wsparty na jońskich kolumnach dźwigających belkowanie i trójkątny fronton. Na belkowaniu umieszczono tablicę upamiętniającą fundatora, architekta i datę powstania pałacu. W polu frontonu kartusz herbowy z herbem Grabińskich - Pomian. Okna parteru dekorowane naczółkami segmentowymi i trójkątnymi wspartymi na wolutowych konsolkach. Okna piętra z obokniami prostymi, listwowymi. Całość elewacji wieńczona wydatnym gzymsem koronującym z kroksztynami. W ośmioosiowej elewacji ogrodowej dwa głębokie, skrajne, trzyosiowe ryzality, między nimi na parterze taras (na kondygnacji piwnicznej, od strony ogrodu odsłoniętej całkowicie w skutek spadku terenu), na krużganku arkadowym sklepionym kolebką z lunetami, z wysuniętą poza linię zabudowy parą schodów prowadzących do parku. Ściany elewacji z imitacją boniowania w formie poziomych pasów i klińców w nadprożach okien. Układ wnętrz parteru pałacu dwutraktowy z dodatkowymi pomieszczeniami w ryzalitach ogrodowych, sienią zlokalizowaną na osi i klatką schodową pośrodku traktu frontowego, z łamanymi schodami marmurowymi ujętymi w kolumny toskańskie. Po lewej stronie sieni salon, po prawej duża sala jadalna ozdobiona freskiem iluzjonistycznym i piecem. W obydwu pomieszczeniach drewniana boazeria i stropy fasetowe z dekoracją stiukową. W południowej części traktu drugiego znajduje się dawna biblioteka z lustrami w klasycystycznych ramach między oknami i, w ryzalicie, dawna kaplica. Na trzytraktowym piętrze trakt środkowy stanowi korytarz arkadami otwierający się na klatkę schodową. W pozostałych traktach dawne pomieszczenia mieszkalne adaptowane na pokoje hotelowe. W salach fragmenty wystroju klasycystycznego: piece kaflowe, kominek marmurowy na parterze, posadzki parkietowe, drzwi, boazeria, drewniane obramienia luster. W jednym z pokojów klasycystyczny kominek kamienny. Pałac w części wyposażony jest w meble po ostatnich właścicielach. Znajdują się tu także pamiątki po Napoleonie Bonaparte i Marii Walewskiej - portrety Marii oraz Aleksandra, syna jej i Napoleona, alabastrowe popiersie cesarza Francuzów, sypialnia z łożem. Pawilony boczne, murowane z cegły i otynkowane, ze stropami drewnianymi, zbudowane na planie kwadratu, jednopiętrowe, trzytraktowe, kryte dachem namiotowym. W pawilonie południowym na piętrze, w tzw. pokoju napoleońskim zachowały się papierowe, malowane tapety z początku XIX w., z motywami zaczerpniętymi z greckiej mitologii i kominek. W wyposażeniu pawilonu także piec kaflowy i meble z epoki. Galerie parterowe, jednotraktowe, załamujące się pod kątem prostym, krótszym bokiem przylegają do pawilonów bocznych, ich elewacje rozczłonkowane są parami półkolumn toskańskich od strony dziedzińca i pilastrami toskańskimi od strony ogrodu. Południowa galeria posiada ściany podłużne z arkadowymi, oszklonymi otworami, w północnej galerii, w elewacji zachodniej, otwory zastąpione blendami. Całość zwieńczona ścianą attykową. Z tarasu w elewacji zachodniej, dwa biegi schodowe prowadzą do parku - na skarpę, u podnóża której płynie rzeka Mroga. Park krajobrazowy o powierzchni 8,8 ha, składa się z części ogrodowej przy pałacu i głównej części parku na lewym brzegu rzeki, przez którą przechodzi się przez mostek. Ogród tworzą rozległe trawniki z niewielkimi skupinami drzew i krzewów ozdobnych. W parku znajduje się stary drzewostan położony nad dwoma korytami Mrogi i stawem. Ustawiono tu późnobarokowe i klasycystyczne, wykonane z piaskowca rzeźby „Diana na polowaniu”, „Apollo z lirą”, oraz przy mostku przerzuconym przez rzekę, Mars i Wenus. Flora parku reprezentowana jest przez ponad 70 gatunków i odmian drzew i krzewów, m.in. jarząb szwedzki, grujecznik japoński, świerki białe, buki czerwonolistne i tulipanowiec. Pozostałość pomnika przyrody - dębu szypułkowego o obwodzie 6 m. przy zachodniej ścianie pałacu. W północnej części parku znajdują się stawy rybne. O zachodu do parku przylegają łąki. Na podwórze części folwarcznej, przylegające do pałacowego pawilonu północnego, prowadzą trzy drogi zakończone bramami: od południa - od części rezydencjalnej, od wschodu - od drogi głównej i od północy. Wokół podwórza zlokalizowane są budynki gospodarcze z przełomu wieków XVIII i XIX, przebudowane gruntownie w XIX i XX w. W południowej części podwórza znajdują się: budynek dawnej mleczarni, obecnie kotłowni, stajnia koni cugowych, budynek dawnych stajni boksowych, obecnie garaż oraz stajnia koni fornalskich. We wschodniej części podwórza usytuowana jest stajnia tzw. stadninna. Od północy podwórze zamykają obora, spichlerz, dawna wozownia, obecnie garaż, stodoła, budynek biurowo-mieszkalny i chlew. Od zachodu pierzeję podwórza stanowią budynki: dawny mieszkalny - ośmiorak, obecnie magazyn, dawna chłodnia, obecnie garaż i wymieniona wcześniej dawna mleczarnia.

Zabytek dostępny przez cały rok. Można zwiedzać park i najbliższe otoczenie pałacu, natomiast wnętrza rezydencji są udostępniane tylko uprzednio zgłoszonym grupom turystów.

Oprac. Jolanta Welc Jędrzejewska, OT NID w Łodzi, 28.11.2014 r.