maszynownia - Zabytek.pl
Adres
Wałbrzych, Noworudzka 4
Lokalizacja
woj. dolnośląskie, pow. Wałbrzych, gm. Wałbrzych
Obiektom towarzyszą inne obiekty kopalniane (przebudowane i zaadaptowane do nowych funkcji) oraz relikty infrastruktury podziemnej.
Historia
Wydobycie rozpoczęto w 1770 r. W XIX w. szyb był systematycznie pogłebiany. W 1922 r. został zmodernizowany. Niedługo później - w 1930 r. - w ceglaną wieżę wstawiono stalową wieżę jednozastrzałową.
Wkrótce, ze względu na pojawiające się zagrożenie wyrzutami dwutlenku węgla oraz wysokie koszty eksploatacji, wydobycie wstrzymano a wyrobiska uległy zatopieniu.
W 1945 r. kopalnię Cäsar nazwano Teresa i jako pole Teresa przyłączono do obszarów górniczych kopalni Thorez.
W 1953 r. podjęto decyzję o odwodnieniu wyrobisk i pogłębieniu szybu do poziomu +50 m. Prace odwadniające zakończono w 1954 r. a pogłębiające w 1958 r. W maszynowni zainstalowano wówczas maszynę wyciągową przeniesioną z szybu Tytus z Białego Kamienia. W 1959 r. szyb Teresa włączono do systemu wentylacji kopalni Thorez.
W 1992 r. szyb Teresa zlikwidowano, zasypując go skałą płonną.
Opis
Obszar górniczy Teresa leży w wałbrzyskiej dzielnicy Rusinowa pomiędzy ulicami: Noworudzką, Świdnicką, Kamieniecką i Tatrzańską, i rozciąga się 2600 m wzdłuż biegu warstw geologicznych i 500 m w poprzek warstw.
W skład historycznego rejonu wydobywczego Theresien wchodziły od lat 70. XVIII w. pola górnicze i kopalnie: Cäsar, Glückauf, Bergrecht, Gnade Gottes, Neue Gnade Gottes. Z tego czasu pochodzi pierwsza znana dokumentacja kartograficzna, przedstawiająca sposób udostępniania i przygotowania złóż węgla kamiennego do eksploatacji na obszarze Teresa, poświadczająca tamtejszą działalność górniczą.
Na tym obszarze do 1945 r. nie istniała kopalnia Teresa. Pole Teresa to nazwa umowna nadana w 1945 r. części nieczynnej od 1923 r. kopalni Cäsar.
Szyb Teresa kopalni Cesar zgłębiany z powierzchni (+489 m) przez skały porfirowe dotarł do poziomu +413 m około 1844 r. Tarcza szybu miała przekrój prostokątny i znajdowały się w nim dwa przedziały: szeroki transportowy oraz wąski drabinowy. Wentylacja odbywała się poprzez zlokalizowane w sąsiedztwie szyby Anton i Jakob. Szybem Teresa poza urobkiem ciągniono również wodę kopalnianą. Przewóz pod ziemią odbywał się siłą mięśni ludzkich.
Szyb systematycznie pogłębiano:
- 1864-68 do +370, II poziom (głębokość szybu wynosiła 119 m),
- 1872 do +315, III poziom (głębokość szybu wynosiła 174 m),
- 1875–83 do +245, IV poziom (głębokość szybu wynosiła 244 m),
- 1896 do + 185, V poziom (głębokość szybu wynosiła 304 m).
W 1912 r. kopalnia zatrudniała 426 pracowników. Struktura podziemna kopalni była bardzo rozległa: wiele czynnych poziomów wydobywczych obsługiwał jeden szyb. Wyrobiska oraz chodniki zabezpieczano obudową drewnianą, w wyrobiskach głównych używano obudowy murowej lub wykonywanej z łuków stalowych. Szyb Theresien miał wówczas 310 m głębokości, bębnowa maszyna wyciągowa była napędzana dwoma parowymi silnikami tłokowymi. Nad szybem Jakob zabudowany był wentylator elektryczny do przewietrzania kopalni.
Po zakupie kopalni przez Hochbergów z Książa planowano połączyć ją pod ziemią z kopalnią Sophie a szyb Theresien miał pełnić funkcję peryferyjnego szybu zjazdowo - wentylacyjnego. W 1922 r. wstrzymano wydobycie i rozpoczęto modernizację. W tym czasie przebudowano m. in. rurę szybową z przekroju prostokątnego na okrągły, poszerzając jego przekrój. W 1930 r. postawiono stalową zastrzałową wieżę wyciągową o wysokości 26 m.
Wkrótce, ze względu na pojawiające się zagrożenie wyrzutami dwutlenku węgla oraz wysokie koszty eksploatacji, wydobycie wstrzymano a wyrobiska uległy zatopieniu.
W 1945 r. kopalnię Cäsar nazwano Teresa i jako pole Teresa przyłączono do obszarów górniczych kopalni Thorez. Poza procedurą formalną kopalnia nie istniała – wyrobiska, w tym szyb Teresa, były niedrożne i zalane wodą.
W 1953 r. podjęto decyzję o odwodnieniu wyrobisk i pogłębieniu szybu do poziomu +50 m. Prace odwadniające zakończono w 1954 r. a pogłębiające w 1958 r. W maszynowni zainstalowano wówczas maszynę wyciągową przeniesioną z szybu Tytus z Białego Kamienia (wyprodukowaną w hucie Donnersmarck w Zabrzu w 1924 r.). W 1959 r. szyb Teresa włączono do systemu wentylacji kopalni Thorez, nadając mu funkcję szybu wdechowego, ponadto był szybem zjazdowo – materiałowym. W latach 90. XX w., zgodnie z programem restrukturyzacji gospodarki w województwie wałbrzyskim, przedsiębiorstwa górnicze postawione zostały w stan likwidacji. W wyniku tego procesu wiele kopalnianych obiektów o znaczących wartościach poznawczych z zakresu historii techniki przestało pełnić swoje pierwotne górnicze funkcje lub uległo rozbiórce. W 1992 r. szyb Teresa zlikwidowano, zasypując go skałą płonną.
W budynku nadszybia znajduje się fragment szybu, od powierzchni gruntu do zamykającego go żelbetowego korka. Jest to doskonale zachowany fragment rury szybowej, który w obecnym kształcie powstał w 1922 r. W szybie zachowały się drewniane prowadniki klatek wyciągu szybowego, przedział rurowy (stalowe rury systemu napowietrzania, bądź odwadniania) i kablowy, po przeciwnej stronie przedział drabinowy. Przedziały oddzielają poprzeczne dźwigary szybowe, do których przymocowane są prowadniki klatki wyciągowej, rury, kable i drabiny przedziału drabinowego. Obecnie zachowany fragment szybu nakryty jest pomostem z kratą i podświetlony – jest to autorska koncepcja właściciela obiektu, który zatroszczył się o wyeksponowanie dla zwiedzających zabytkowych walorów szybu.
Pomiędzy budynkiem nadszybia i maszynowni zachowały się fragmenty torowiska kolejki kopalnianej, na którym eksponowane są dwa rodzaje wózków górniczych. W odległości ok. 20 m na zach. od budynku nadszybia wieży zachował się poniżej poziomu gruntu korytarz, być może obsługowy niezachowanej kotłowni. Korytarz te jest obecnie dostępny dla zwiedzających.
W skład zespołu dawnej kopalni wchodzą ponadto (w znacznej mierze przebudowane i dostosowane do współczesnych funkcji):
— budynek administracyjno-socjalny, 1916, (łaźnia, cechownia, biura kopalni, rozdzielnia energetyczna),
— budynek mieszkalny, dwurodzinny, dla pracowników elektrowni kopalni, 1903,
— budynek transformatora energii elektrycznej, 1923,
— dawna elektrownia zakładowa, 1903, od lat 20. XX w. magazyn,
— dawne stajnie.
Nie zachowały się inne obiekty, niegdyś wchodzące w skład kopalni, zlokalizowane w pn.-zach. części założenia: kotłownia z wysokim kominem, warsztat, kuźnia, płóczka węgla, sortownia, koksownia, kolejka linowa do Jedliny Górnej ze stacją załadowczą, oraz inne, mniejsze urządzenia: kompresory, kołowroty, zbiorniki wody. Na terenie kopalni znajdowały się ujścia dwóch szybów pomocniczych: Jakob i Anton, obecnie zasypane i niedostępne. Przykładowo w 1912 r. w kopalni pracowało 13 silników parowych, 3 kompresory powietrza, 3 generatory prądu dla 8 silników elektrycznych, a zakładowa kotłownia zużywała 17000 ton węgla rocznie (ok. 1/5 wydobycia kopalni). Wydobycie kopalni Cäsar stanowiło 1,53% produkcji węgla na Dolnym Śląsku.
Cały zespół byłej kopalni znajduje się w rękach właściciela który własnymi staraniami przyczynia się do jej utrzymania w dobrym stanie technicznym, zapewnia bieżące konserwacje, ponadto poszerza kolekcję zarówno artefaktów górniczych, jak i związanych z własnymi pasjami. Jerzy Mazur zebrał pokaźną kolekcję dotyczącą polskiego sportu motorowego, którą eksponuje w maszynowni. W ostatnim dwudziestoleciu dokonał się ogrom zniszczeń infrastruktury wałbrzyskich kopalń. Pozostałości kopalni Teresa należą do nielicznych przykładów, gdzie prywatny właściciel dba o dziedzictwo kulturowe regionu.
Szyb Teresa znajduje się w dzielnicy Wałbrzycha Rusinowa. Właścicielem obiektu jest kierowca rajdowy Ryszard Mazur, który teren kopalni zaadoptował na Muzeum Górnictwa i Sportów Motorowych oraz salon sprzedaży samochodów. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym umówieniu.
Muzeum Górnictwa i Sportów Motorowych
ulica Ayrtona Senny przy ul. Noworudzkiej 4
telefon: +48 74 887 81 00
email: sekretariat@jmmazur.com
Oprac. Krzysztof Czartoryski, OT NID we Wrocławiu, 17.05.2017 r.
Rodzaj: architektura przemysłowa
Styl architektoniczny: nieznana
Materiał budowy:
ceglane
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_02_BK.215083, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_02_BK.155495