Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

pozostałości zespołu fabrycznego - Zabytek.pl

pozostałości zespołu fabrycznego


fabryka pocz. XIX w. Wąchock

Adres
Wąchock

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. starachowicki, gm. Wąchock - miasto

Zachowane pozostałości kompletnego zespołu fabrycznego z XIXwieku, opartego o układ hydroenergetyczny - stanowiący przykład kształtowania krajobrazu kulturowego rzeki Kamiennej w postaci założenia przemysłowego determinującego typ zastosowanej architektury

Historia

Tradycje przemysłowe okolic Wąchocka sięgają XIII wieku, kiedy to wydobycie rud rozpoczęli pobliscy cystersi. Rozwinął się tu później przemysł hutniczy i metalurgiczny; w 1818 roku dobra klasztorne, wraz z zakładem wąchockim przeszły na własność rządu. Zgodnie z ówczesnymi planami Stanisława Staszica rozwoju przemysłu metalurgicznego w Zagłębiu Staropolskim, zakład w Wąchocku miał stanowić pośredni element „kombinatu” na rzece Kamiennej. Planu budowy wielkiego pieca nie zrealizowano, natomiast w latach 1821-1823 zbudowano zakład kuźniczy, produkujący różne wyroby gotowe i kute żelazo. Układ wodny na rzece Kamiennej ostateczną formę uzyskał w 1833 roku, już w ramach inwestycji Banku Polskiego, polegającej też na znacznej przebudowie i modernizacji zakładu metalowego (po spaleniu kuźnic). Był to wówczas nowoczesny zakład z sześcioma ogniskami, trzema młotami i miechami skrzyniowymi. Działał (jako Zakład Rządowo-Górniczy Fryszerek) prawdopodobnie do lat 60-tych XIX wieku. W 1869 roku kupił go lokalny przedsiębiorca Piotr Hutt. Do nieruchomości należał: układ wodny i zabudowania fabryczne (wówczas kamienno-drewniane i drewniane). W tym okresie prawdopodobnie zakład modernizowano, a w 1888 roku ponownie zmienił właściciela; kupił go przedsiębiorca Nauman i przekazał zięciowi - M. Schoenbergowi, On to, wspierany rodzinnym kapitałem kupieckim zainwestował znacznie w nabytą fabrykę, nadając jej kształt zbliżony do dzisiejszego. Dokonał modernizacji (przebudowy i rozbudowy w kamiennej już substancji) budynków i urządzeń oraz wzniósł dwukondygnacyjny murowany budynek (tzw. Pałac) na mieszkanie dla rodziny. W skład zakładu wchodził wówczas młyn, odlewnia, fabryka maszyn młyńskich oraz zabudowania gospodarcze; teren był ogrodzony ozdobnym parkanem od strony wschodniej. Energię dostarczał układ hydroenergetyczny - najpierw z kołami wodnymi, a w końcu XIX wieku z turbinami. W 1924 roku Schoenberg wydzierżawił fabrykę Lidowieckiej Spółce Handlowo - Przemysłowej z zastrzeżeniem dalszego prowadzenia produkcji metalowej. Wkrótce jednak fabrykę zamknięto, tylko młyn działał aż do wojny - do 1938 roku napędzany turbiną wodną, później silnikiem elektrycznym. Układ wodny przestał istnieć w 1938 roku kiedy to powódź uszkodziła jaz. Schoenebergowie opuścili Wąchock w 1944 roku, a teren i zabudowania stały się własnością Skarbu Państwa. W budynkach fabrycznych w latach 50-tych XX wieku pracowała wytwórnia prefabrykatów betonowych i warsztat rzemieślniczy, były też magazyny Gminnej Spółdzielni. W Pałacu znajdowały się mieszkania oraz przejściowo urząd gminy i ośrodek zdrowia,; młyn był czynny do lat 70-tych XX wieku. W latach 80-tych władze gminy rozpoczęły remont budynku Pałacu, wkrótce jednak przerwany. W 1989 roku budynki wraz z przyległym gruntem nabyli w drodze przetargu bracia K. i Z. Stempnowscy, z zamiarem urządzenia tu zespołu hotelowo - rekreacyjnego. Plany nie weszły w życie, a nieruchomość przeszła w 2004 roku na własność kolejnego prywatnego przedsiębiorcy. Teren ogrodzono z pozostałych stron, częściowo uporządkowano, ale i teraz nie rozpoczęto żadnych inwestycji; obecnie teren pozostaje coraz bardziej zarośnięty (prawie już niedostępny); substancja budynków niszczeje, a pozostałości dolnego kanału wodnego są w zaniku. W międzyczasie (w 2008 roku) odtworzono zewnętrzny zbiornik wodny, kształtując też na nowo wały i odbudowując jaz na rzece.

Opis

Zespół pofabryczny usytuowany jest w północno-zachodniej części miejscowości, miedzy rzeką Kamienną a linią kolejową; od zachodu ogranicza go niedawno odbudowany zbiornik wodny. Nieruchomość wyznaczają nasypy ziemne oddzielające zabudowania od układu wodnego, dostępna jest drogami od strony wschodniej. Teren jest ogrodzony, w tym od strony południowo-wschodniej historycznym parkanem ozdobnym kamienno-żeliwnym, od strony północnego-wschodu murem kamiennym, a z pozostałych stron współczesnymi przęsłami metalowymi. Pierwotnie funkcjonował tu kompletny system wewnętrzny hydrotechniczny - kolejno od stawu: kanał górny z upustem roboczym, komory turbin (dawnych kół wodnych) z wprowadzeniem kanału energetycznego i kanał roboczy dolny. Charakterystyczna tu była znaczna długość zapory i niewielka odległość między upustem ulgowym a roboczym oraz równoległe usytuowanie dwóch oddzielnych komór wodnych w stosunku do kanału roboczego. Całe założenie reprezentowało typ asymetrycznego przemysłowego układu przestrzennego z silnym zaakcentowaniem zespołu zabudowań fabrycznych po jednej stronie. Budynki zgrupowane są po obu stronach kanału roboczego, przy klatce wodnej, tworząc w zasadzie symetryczny układ (wykształcony w 2. połowie XIX wieku zapewne na bazie starszych zabudowań). Po stronie północnej znajdują się pozostałości odlewni  i budynku warsztatowego; po stronie południowej był młyn i budynek fabryczny. Ponadto dostawiono tu budynek mieszkalny zwany Pałacem. Zespół uzupełniały budynki pomocnicze i magazynowe, w części wschodniej i zachodniej posesji - obecnie w dużej mierze nieistniejące. Środkową część działki zajmował ogród; obecnie bujna, nieuporządkowana zieleń wysoka i niska. Budynki założone są na planie prostokąta. W większości były one dwukondygnacyjne (pałac podpiwniczony), kryte dachami dwuspadowymi i naczółkowymi. Na elewacjach widoczne są pozostałości zdobienia gzymsami i lizenami. Bogatszą artykulację posiadają elewacje pałacu - ukształtowane w stylu neorenesansowym, symetryczne, wieloosiowe. Zaakcentowane są narożniki oraz wysunięte ryzality środkowe (w tym wschodni, wejściowy trzyarkadowy); występuje tu też kamienny cokół i trzy kamienne gzymsy, a w partiach górnych kamienne elementy wystroju (podokienniki, rozety, akroteriony). Wnętrze budynku uległo pewnej przebudowie, ale nadal czytelny jest dwutraktowy układ z zabiegową klatką z kamiennymi schodami. Budowle wykonane były z kamienia, piaskowca (co zachowało się do dziś), w tym część fundamentowa z kamienia blokowego, a partie wyższe z kamienia łamanego; w budynku pałacu występowała lokalnie cegła kształtująca otwory. Budynki były tynkowane, a elewacje pałacu komponowane z uwypuklonym, kamiennym (nietynkowanym) wystrojem architektonicznym. Obecne zabudowania to w większości ruina - bez dachów, stropów i tynków. Stosunkowo dobrze zabezpieczony jest jeszcze budynek pałacu i sąsiadujący budynek fabryczny; w ramach niedawnego remontu (lata 90-te XX wieku) wymieniono dach, więźbę i stropy, zachowały się też elementy wystroju architektonicznego na elewacjach.

Nieruchomość jest niedostępna - teren jest prywatny i ogrodzony, brak informacji o kontakcie z właścicielem.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 28.11.2014 r.

Bibliografia

  • Karty ewidencyjne: Założenie przemysłowe, System hydroenergetyczny, Pałac, Budynek gosp.-produkcyjny, Młyn, Odlewnia, Warsztaty, Budynek produkcyjny,  Ogrodzenie , oprac. G. Balińska i J.A. Baliński, Kielce 1994 oraz Jaz, oprac. L. Budych, Kielce 1994 [Archiwum Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
  • Krygier E., Katalog Zabytków Budownictwa Przemysłowego w Polsce, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961, t.2, z.3, powiat Iłża, miasto Skarżysko-Kamienna, miasto Starachowice.
  • Radwan M., Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce, Warszawa 1963.
  • Rey A., Zagadnienia energetyki wodnej w budownictwie przemysłowym Zagłębia Staropolskiego w I połowie XIX w., Kwartalnik Urbanistyki i Architektury 1957, t.II. z.3-4.
  • Rey A., Geneza i rozwój układów przestrzennych zakładów hutniczych w Zagłębiu Staropolskim., Kwartalnik Urbanistyki i Architektury 1966, t.XI. z.2.
  • Suliga J., Studium historyczne przyrodniczo-kulturowe doliny rzeki Kamiennej, KRAJOBRAZY 8 (20), Warszawa 1995.
  • Wojewódzki R., Najcenniejsze zabytki techniki - Wąchock; w miesięczniku IKAR, nr 6 (34) z 1996r.
  • Zieliński J., Staropolskie Zagłębie Przemysłowe, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Jarosław Bochyński (JB).

Rodzaj: fabryka

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_ZE.24827, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.1036