Cerkiew należy do najstarszych zachowanych, drewnianych świątyń Kościoła Wschodniego, a występujące w niej rozwiązania konstrukcyjne i funkcjonalne uznawane są przez badaczy tej architektury za archaiczne. Zabytek ten wyróżnia się ponadto wyjątkowymi walorami artystycznymi.

Historia

Cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, usytuowana na wysokim wzgórzu Dębnik, przez długi czas uważana była za najstarszą świątynię obrządku wschodniego w Polsce (datowaną na lata 1510-1517). Prawdopodobnie to datowanie odnosiło się jednak do drugiej, parafialnej cerkwi istniejącej w Uluczu (rozebranej w 1909 r.) - murowanej, pw. św. Mikołaja, dobrze ufortyfikowanej i jak się wydaje, o znacznie starszej metryce niż pocz. XVI w. (być może powstałej w pocz. XV w.), określanej mianem „biała cerkiew”, o której istnieniu w przedziwny sposób całkowicie zapomniano na okres ponad stu lat. Wyniki badań dendrochronologicznych drewnianej cerkwi pw. Wniebowstąpienia Pańskiego wykazały, że materiał na jej budowę ścięto w 1658 r. Z kolei najstarsze zabytki ruchome pozyskane podczas sondażowych badań archeologicznych, przeprowadzonych na wzgórzu w latach 1958-1959 i 1964, datowane zostały na XV w. Można zatem przypuszczać, że obecnie istniejąca cerkiew, zbudowana ok. 1659 r., nie była pierwszą świątynią jaką tu wzniesiono. Wspomniane wyżej badania archeologiczne wykazały, że również cerkiew na Dębniku posiadała umocnienia obronne w postaci dwóch pierścieni kamiennych murów obronnych oraz dwóch murowano-drewnianych wież. Trudno cokolwiek powiedzieć o dalszej historii zachowanej, drewnianej cerkwi. Z nie zawsze wiarygodnych przekazów pośrednich dowiadujemy się jedynie, że była to cerkiew monastyrska bazylianów, których w 1744 r. przeniesiono do Dobromila. Od tej pory służyła jako filialna i do czasu ostatniej wojny była ośrodkiem ruchu pielgrzymkowego. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej i spaleniu wsi cerkiew pozostawała opuszczona, pozbawiona zadaszenia. Gruntowny remont zabytku przeprowadzono w latach 1961-1969. Obecnie cerkiew jest filią Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Opis

Zespół cerkiewny usytuowany jest na szczycie wysokiego, zalesionego wzgórza opadającego od strony południowej ku dolinie Sanu. Teren cerkiewny wyznaczają fragmentarycznie zachowane pozostałości kamiennego muru, a w jego centrum wznosi się cerkiew. Świątynia jest orientowana. Na całym tym obszarze zachowane są nagrobki - pozostałości cmentarza przycerkiewnego.

Główny i zarazem najcenniejszy element zespołu - cerkiew jest budowlą trójdzielną, z prezbiterium zamkniętym od wschodu trójbocznie, kwadratową nawą oraz prostokątnym babińcem poprzedzonym podcieniem na słupach. Po obu stronach prezbiterium znajdują się otwarte do prezbiterium pomieszczenia prothesis i diakonikon. Nawa jest nieznacznie szersza od prezbiterium i babińca. Bryła obiektu jest zwarta. Dominują w niej duże płaszczyzny wielopołaciowych, nisko opuszczonych dachów kalenicowych prezbiterium i babińca. Okap dachu babińca od zachodu wsparty jest na ośmiu słupach z mieczami. Przedłużeniem połaci dachowych babińca są szerokie dachy okapowe nawy, wsparte na wysuniętych belkach zrębu (tzw. rysiach). Zdecydowaną dominantę wysokościową stanowi część środkowa cerkwi - masyw nawowy. Górną partię zrębu ścian nawy opinają dwa rzędy daszków okapowych, ponad którymi założony jest niski, ośmioboczny tambur przekryty ośmiopołaciową kopułą zwieńczoną pseudolatarnią. Cerkiew posadowiona jest na podmurowaniu z kamienia łamanego, wzniesiona z drewna jodłowego, w konstrukcji zrębowej (wieńcowej). Wszystkie dachy, ściany prezbiterium oraz ściany nawy powyżej zadaszenia pokryte są gontem. Poniżej zadaszenia nawy, prothesis i diakonikonu oraz w babińcu pozostawiono odsłonięty zrąb. W zamknięciu prezbiterium wycięte są dwa okrągłe okna i jedno prostokątne, w nawie dwa większe, prostokątne okna. Portale wejściowe (w babińcu i południowej ścianie nawy) są prostokątne, z wyrytym w nadprożu motywem oślego grzbietu. Wnętrze nawy przekrywa zrębowa kopuła ośmiopolowa na pendentywach, stężona krzyżowym podciągiem, w prezbiterium i babińcu założone zostały zrębowe sklepienia pseudokolebkowe, stanowiące przedłużenie zrębowych ścian tych pomieszczeń. Pomiędzy babińcem a nawą znajduje się szerokie, wtórnie powiększone przejście. Pomiędzy nawą a prezbiterium zachowała się ściana ikonostasowa z templonem i górnym prześwitem w kształcie półkola. We wnętrzu (ściana pn. i pendentywy) zachowała się polichromia figuralna o tematyce Męki Pańskiej, datowana na lata 1682-1683, wykonana prawdopodobnie przez Stefana Dżengałowycza. Ikonostas cerkiewny z 1682 r., sygnowany przez S. Dżengałowycza, znajduje się obecnie w Muzeum Bodownictwa Ludowego w Sanoku.

Na cmentarzu przycerkiewnym wokół cerkwi zachowały się nieliczne już nagrobki, z których zdecydowana większość powstała w 1 poł. XX w. Są to w większości bardzo proste obiekty, wykonane głównie ze sztucznego kamienia, ale także drewniane.

Dostęp do zabytku częściowo ograniczony. Możliwość zwiedzania wnętrza po wcześniejszym kontakcie telefonicznym.

Oprac. Beata Kuman, 18.12.2014 r.