„fortu scalonego”– ześrodkowanego, dwuwałowego fortu głównego z artylerią umieszczoną w stanowiskach pancernych. Był jednym z dwu najpotężniejszych fortów pancernych Twierdzy Przemyśl. Jako istotny element zespołu fortyfikacji Twierdzy Przemyśl stanowi ważny zabytek o znaczeniu europejskim.

Historia

W latach 1854-1855, w ramach budowy wokół Przemyśla fortyfikacji pierwszego obozu warownego na pd. od wsi Ujkowice, w pn.-zach. części pierścienia, zbudowano szaniec artyleryjski nr 6 typu FS (Feuer-Schanze).

W 1878 r. szaniec FS został przebudowany na prowizoryczny szaniec artyleryjski IX „Ujkowice”. W następnych latach szaniec uległ poważnemu uszkodzeniu na skutek niekorzystnych warunków atmosferycznych. W 1887 r. został odbudowany. Już w l. 1892-1896, w ramach tzw. „pancernej” rozbudowy Twierdzy Przemyśl, na miejscu prowizorycznego szańca IX wzniesiono fort pancerny główny GWH IX „Brunner”. Był głównym obiektem III obwodu obronnego. Początkowo otrzymał nazwę GHW IX „Ujkowice” – na mapie twierdzy Festung-Umgebungs-Plan von Przemyśl widnieje nazwa: Gürtel-Werk IX (Ujkowice). Nazwa ta została następnie zmieniona na GHW IX „Brunner” (Gürtelhauptwerk IX Brunner), dla uczczenia jego projektanta, dyrektora Inżynierii Fortecznej, Moritza von Brunnera. Projekt Brunnera został zrealizowany z modyfikacjami wg wytycznych Technicznego i Administracyjnego Komitetu Wojskowego. Główne uzbrojenie fortu składało się z 3 haubic 15 cm Panzerhaubitzen i 4 moździerzy 15 cm Panzermörser M.80 w wieżach pancernych umieszczonych na górnej kondygnacji koszar szyjowych, 6 dział kazamatowych 8 cm M. 94 umieszczonych w tradytorach na obu krańcach koszar, 6 dział kazamatowych 8 cm M.94 na lawetach do strzelnic minimalnych w kaponierach przeciwstokowych. Załogę stanowiła 1 kompania piechoty, 167 artylerzystów oraz 9 pionierów (saperów). Zadaniem fortu było panowanie nad grupą wzgórz Nadgrodzenie (na pn. od Bełwina) i sąsiednimi pasmami, wspomaganie sąsiedniego fortu VIII Łętownia i fortów pn. odcinka pierścienia oraz obrona międzypól i zapoli ogniem dział tradytorów. Na przełomie 1910 i 1911 r. przezbrojono wieże pancerne moździerzy, montując w nich nowoczesne haubice 10 cm M.5.

Podczas pierwszego oblężenia twierdzy (18.09-9.10.1914) artyleria fortu IX walczyła z rosyjską artylerią prowadzącą w dniach 4-7 października ostrzał pozycji frontu pn. fortyfikacji. W drugim oblężeniu (9.11.1914–22.03.1915) wspierał piechotę austro-węgierską w walce o pozycję „Na Górach” koło Batycz oraz podczas wypadu w kierunku Bełwina. Przed poddaniem twierdzy wysadzono w powietrze koszary, tradytory oraz kaponiery. Podczas trzeciego oblężenia (30.05-4.06.1915) fort zajęły wojska niemieckie. W okresie międzywojennym prowadzono prace rozbiórkowe w celu pozyskania materiałów budowlanych.

W l. 2013-2015 Związek Gmin Fortecznych Twierdzy Przemyśl przeprowadził kompleksową rewaloryzację fortu w ramach projektu „Zagospodarowanie zespołu zabytkowego Twierdzy Przemyśl w celu udostępnienia dla turystyki kulturowej, etap I”.

Opis

Fort GHW IX „Brunner” (zwany także fortem Glinne) jest głównym, pancernym, ześrodkowanym, dwuwałowym fortem artyleryjskim typu „Einheitsfort”, zbudowanym w systemie fortyfikacji fortowej – grupowej. Znajduje się na pd. od Ujkowic, na szczycie zalesionego wzgórza Glinne.

Powierzchnia fortu: ok. 3,3 ha.

Fort zbudowany jest na planie redanu, otoczony suchą fosą. W przeciwstoku fosy znajdują się ruiny obu kaponier oraz galerii strzelniczej, z której zachowany jest fragment muru ceglanego ze strzelnicami dla broni ręcznej i fragmenty betonowego stropu podparte stalowymi słupami. Do dziś istnieją też ziemne elementy fortu – fosa, dolny wał piechoty i wał osłaniający koszary szyjowe. W centrum fortu znajdują się fundamenty koszar szyjowych. W osi wału piechoty usytuowany jest betonowy schron centralny z 4 wyjściami na dziedziniec. Schron przykryty jest stropem betonowym na dwuteownikach stalowych. Zachowana jest sklepiona poterna łącząca schron centralny z koszarami. Jej wylot znajduje się na drugiej kondygnacji ściany narażonej. W osi fortu znajdują się dwie sklepione poterny: dolna prowadząca do galerii strzelniczej w przeciwstoku fosy i górna, dostępna dzięki zbudowaniu ażurowych, stalowych schodów z pomostem, prowadząca do schronu centralnego. Istnieje także droga dojazdowa do fortu prowadząca w wykopie od głównej fortecznej drogi rokadowej.

Fort dostępny jest do zwiedzania bez ograniczeń. Dzięki przeprowadzonym pracom, zwiedzanie fortu jest bezpieczne. Fort znajduje się na czarnym turystycznym szlaku fortecznym oraz zielonym szlaku rowerowym.

Oprac. Adam Sapeta, OT NID w Rzeszowie, 28.03.2017 r.