Powstanie swe zawdzięcza Krzysztofowi Ossolińskiemu,  którego wykształcenie, działalność publiczna i wojskowa oraz liczne podróże zagraniczne uczyniły jedną z najznamienitszych, a jednocześnie najbardziej charakterystycznych postaci Rzeczypospolitej 1. połowy XVII wieku. Zamek należy do grupy oryginalnych budowli, powstałych w kręgu fundacji braci Ossolińskich, takich jak rodowy zamek w Ossolinie i ich warszawski pałac, kolegiata w Klimontowie czy kaplica Loretańska w Gołębiu.

Historia

Zamek powstawał w latach 1631-1644, ustalonych w oparciu o inskrypcje na bramie wjazdowej i attyce zamku. Z budową zamku wiąże się nazwisko Wawrzyńca Senesa, ale bardziej prawdopodobnym jest wykonanie projektu przez bliżej nieznanego, znaczniejszego architekta, może inżyniera fortyfikacji, przy ograniczeniu roli Senesa do realizacji budowy i nadzorowania prac. Krzysztof Ossoliński zapisał zamek jako centrum okolicznych dóbr w 1644 roku synowi Krzysztofowi Baldwinowi, który przejął go po śmierci wojewody w lutym 1645 roku. Po tragicznej śmierci Krzysztofa Baldwina w bitwie pod Zborowem w 1649 roku i zmarłych braciach wojewody Krzyżtopór przeszedł w ręce spokrewnionych rodzin Denhoffów, potem Kalinowskich, Morsztynów i Paców. Zamek został w październiku 1655 roku podstępnie opanowany przez Szwedów. Wówczas Erick Dahlberg, generalny kwatermistrz wojsk szwedzkich i artysta - rysownik, wykonał znany plan przyziemia rezydencji. Zapewne Szwedzi rozgrabili przebogate wyposażenie wnętrz zamku, jego bibliotekę i rodzinne archiwum. Kolejni właściciele rzadko przebywali w zdewastowanej rezydencji i dopiero Jan Michał Pac, generał wojsk litewskich i marszałek konfederacji barskiej, przeprowadził remont możliwych do użytkowania części. W latach 1768-1770 w prawym, mieszkalnym skrzydle chronili się konfederaci barscy i w wyniku walk konfederackich zniszczeniu uległy znaczne partie zamku. W 1815 roku zrujnowany zamek przeszedł w posiadanie Ludwika i Konstancji z Sołtyków Łempickich, ale odbudowa przerastała możliwości nowych właścicieli i ich spadkobierców. Dopiero w okresie powojennym, przede wszystkim od początku lat 70-tych XX wieku pod nadzorem Alfreda Majewskiego Kierownictwo Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu przeprowadziło prace badawcze i zabezpieczające ruin zamku. Przyjęto zachowanie zamku w formie trwałej ruiny z przeznaczeniem części budynku bramnego na cele administracyjne i ekspozycyjne, zrealizowane przez Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki pod kierownictwem Andrzeja Kossa.

Opis

Zachowane w północnej części dzisiejszej wsi ruiny składają się z trzech powiązanych ze sobą elementów, obronnego założenia, usytuowanej w jego obrębie rezydencji oraz rozłożonego u ich stóp ogrodu. Zachowany jest układ  pięciobocznego  założenia bastionowego otoczonego fosą, z dostępem przez most, wsparty na murowanej arkadzie. Dekoracja głównego wjazdu obejmuje przedstawienie krzyża, symbolu dewocji wynikającej z głębokiej wiary fundatora, gorliwego katolika, oraz topora, herbu rodowego  Toporczyków - Ossolińskich, symbolu możnowładczej pychy fundatora. Nad mniejszymi bramkami widnieje stylizowana litera W, która łącznie z umieszczonym nad nią krzyżem stanowi herb Dębno matki wojewody, Jadwigi z Sienieńskich oraz data 1631, związana zapewne z ukończeniem tej części rezydencji. Sień wjazdowa wyprowadza na obszerny, trapezowaty dziedziniec, po bokach zamknięty piętrowymi oficynami z wieżowymi pawilonami. W oficynie zachodniej znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, w podziemiach wschodniej były słynne stajnie z marmurowymi żłobami i lustrami. Z dziedzińca wąski korytarz, rozdzielający pałac, prowadzi na eliptyczny dziedzińczyk, otoczony otwartymi galeriami przejazdowymi. W tej części założenia znajdowały się najbardziej reprezentacyjne pomieszczenia rezydencji Ossolińskich, w tym klatka schodowa i kaplica. Dziedziniec wyróżnia się dekoracyjnością elewacji, na których w polach pomiędzy oknami widniało 40 figur, swego rodzaju galeria portretowa przodków założyciela rezydencji i z nim spokrewnionych osobistości, objaśniona znajdującymi się poniżej, w znacznej mierze jeszcze czytelnymi, staropolskimi napisami. W północnej części pałacu dominowała, umieszczona nad jadalnią, dwukondygnacyjna sala balowa z emporą dla orkiestry i lożami wzdłuż ścian, za nią ośmioboczna baszta, podobno ze szklanym, zapewne kryształowym przekryciem, przez którego tafle widać było pływające, egzotyczne ryby. Za nią znajdował się taras nad bastionem, umożliwiający rozległy widok na okolicę i znajdujący się u stóp kwaterowy ogród z egzotycznymi drzewami i kwiatami, sprowadzonymi głównie z Włoch.

Zabytek udostępniony do zwiedzania w ustalonych godzinach.

Oprac. Jerzy Zub, 06.12.2014 r.

Bibliografia

• Tomkowicz S., Krzyżtopór twierdza magnacka XVII wieku i architekt jej Wawrzyniec Senes (w:) Sprawozdania Komisyi do badania Historyi Sztuki w Polsce, T. V, 1896.
• Gruszecki A., Bastionowe zamki magnackie w Małopolsce, Warszawa 1962.
• Lutostańska A., Przyczynek do mecenatu artystycznego Krzysztofa Ossolińskiego na tle badań nad zamkiem w Ujeździe (w:) Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, T. VIII/1, 1963.
• Gruszecki A., Niektóre elementy zamku Krzyżtopór w Ujeździe w świetle badań w 1962 i 1965 roku (w:) Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego, t. VI, Kraków 1970.
• Lutostańska A., Trwałe wartości zamku Krzyżtopór w Ujeździe (w:) Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, T. XXIV/ 3, 1979.
• Miłobędzki A. Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980.
• Meyer N., Krzyżtopór - Pan jako twierdza. Antropomorficzna interpretacja zamku w Ujeździe (w:) Biuletyn Historii Sztuki, Warszawa 1993, T. 55, nr 4, s. 467-81.
• Fabiański M., O genezie architektury pałacu Krzyżtopór w Ujeździe i jego dekoracji (w:) Biuletyn Historii Sztuki, T. 58, nr 3-4, Warszawa 1996, s. 269-78.
• Chrościcki J. A., Dzieje recepcji Krzyżtoporu rezydencji Krzysztofa Ossolińskiego wojewody sandomierskiego, (w:) Ars sine scientia nihil est: księga ofiarowana profesorowi Zygmuntowi Świechowskiemu, Warszawa 1997.
• Mossakowski S., Krzyżtopór a Caprarola, (w:) Orbis Polonus: studia z historii sztuki XVII-XVIII wieku, Warszawa 2002, s. s. 165-81.
• Kuls T., Krzyżtopór, Warszawa 2014.