„renesansu lubelskiego”, wyróżniający się dwiema sześciokątnymi kaplicami „transeptowymi”, i parą wieżyczek przy fasadzie w typie „ośle uszy”. W wyposażeniu dwa cenne renesansowe nagrobki piętrowe rodziny Uchańskich - z 2 poł. XVI (warsztat Santi Gucciego) i z 1 ćw. XVII w. (warsztat Johanna Wolffa)

Historia

Obecny renesansowo-manierystyczny kościół parafialny pw. św. powstał częściowo na miejscu pierwotnej mniejszej świątyni gotyckiej, wzniesionej po 1470 r. Po zniszczeniach przez Tatarów w 1549 r. została rozbudowana w następnych latach przez Uchańskich (konsekracja w 1574 w.), nowych właścicieli miasta. W l. 1603-1635, (po pożarze ?) kościół ten został w dwóch etapach przebudowany sumptem Mikołaja i Jana Mikołaja Daniłowiczów w stylu renesansowo-manierystycznym przez muratora i kamieniarza Johanna Wolffa, wykonawcę architektoniczno-rzeźbiarskiej oprawy nagrobka Pawła i Anny Uchańskich w kościele. Do obu boków prezbiterium dodano wówczas parę sześciokątnych kaplic kopułowych, fasadę uzupełniono o piętrowa przybudówkę przed wejściem głównym z arkadowym portykiem w przyziemiu i parę narożnych wieżyczek, a całość struktury otrzymała nową renesansowo-manierystyczną szatę architektoniczną („typ lubelski”). Mimo zniszczeń wojennych (z l. 1655, 1714 i 1915) i pożarów (1742, 1809) kościół nie uległ istotnym zmianom z wyjątkiem obniżenia dachu nawy, usunięcia attyki nad zakrystią i pięterka nad portykiem (1867 r.) oraz zmianą formy hełmów wieżyczek, dodanych trakcie generalnego remontu w l. 1896-1903 (proj. Stanisław Czachórski). Kolejny remont zakończono w 1960 r., poprzedzony badaniami architektonicznymi w l. 1954-1958, w trakcie których odkryte zostały dawne polichromie. Obecne prace przy świątyni trwają etapami od 2007 r.

Murowana dzwonnica, zaprojektowana w 1910 r. przez arch. Józefa Kryckiego zbudowana została w 1929 r.

Opis

Zespół kościelny usytuowany jest na wzgórzu na pd. zach. od osady, leżącym u zbiegu ulic Grabowieckiej i Zamkowej (w sąsiedztwie wzgórza zamkowego). Kościół stojący centrum nieogrodzonego cmentarza jest orientowany z wejściem schodami terenowymi na osi fasady od strony drogi (ul. Zamkowej). Drugie schody prowadzą ukośnie od skrzyżowania obu ulic. Po stronie pd. cmentarza stoi dzwonnica.

Kościół jest murowany, tynkowany, w układzie jednonawowym o trzech przęsłach, i nieco węższym, wydłużonym, również trójprzęsłowym prezbiterium o trójbocznym zamknięciu. Dach nawy i prezbiterium dwuspadowe, kryte blachą. Na styku nawy i prezbiterium para sześciokątnych kaplic „transeptowych”, otwartych na prezbiterium arkadami pierwszego przęsła, równych wysokością nawie i prezbiterium. Dachy kaplic namiotowe zwieńczone murowaną latarnią z baniastym hełmem. Do pn. boku prezbiterium i kaplicy przylega piętrowa zakrystia o rzucie nieregularnego czworoboku z wąską klatką schodową przy wejściu w pn. ścianie.

W nawie system podporowo-sklepienny baldachimowy - wezgłowia lunet sklepienia kolebkowego spoczywają na szerokich półfilarach, między którymi wysokie płytkie arkadowe nisze z oknami, obramione archiwoltami w partiach lunet. Artykulacja nawy w postaci nałożonych na półfilary par pilastrów korynckich, stojących na wspólnych cokołach i podtrzymujących odcinki belkowania. Jego wysunięte końce architrawu tworzą imposty dla archiwolt, przechodząc w partiach głowic pilastrów w ich abakusy. W interkolumniach pilastrów wąskie konchowe nisze. Połowię szerokości ostatniego przęsła nawy zajmuje trójarkadowa empora chóru muzycznego wsparta na filarkach o sfazowanych narożnikach. Sklepienie w typie lubelskim, pokryte rzadką siecią sztukatorską z plakietami (herby) w owalnych polach. W prezbiterium sklepienie kolebkowe z analogiczną dekoracją. Ściany prezbiterium bez podziałów z wielkimi arkadowymi wejściami do kaplic bocznych. W ścianie pd. para wysokich okien, w ścianie pn. wysoko umieszczone mniejsze okna loży nad zakrystią w profilowanych obramieniach, w skośnych ścianach zamknięcia - pojedyncze okulusy. Ściany kaplic w formie ślepych arkad filarowych z oknami na osiach, podzielone korynckimi pilastrami w załamaniach ścian. Belkowanie z fryzem dekorowanym tryglifami nad głowicami pilastrów i ornamentem okuciowowym z owalnymi kartuszami. Kopuły i latarnie pokryte siecią sztukatorską w typie lubelskim z ozdobnymi plakietami.

Fasada dwuwieżowa, dwukondygnacyjna z o trzech osiach, podzielona pilastrami - w partiach wieżowych pary pilastrów, w części środkowej pilastry pojedyncze. Partię górną tworzy szczyt ujęty parą niewielkich wieżyczek („ośle uszy”) z baniastymi, latarniowymi hełmami. Dolna kondygnacja w porządku doryckim na wysokim cokole - belkowanie lekko łamane nad pilastrami z tryglifami i dekoracją o motywach uskrzydlonych główek i ornamentu okuciowego. W interkolumniach motyw arkad - w węższych bocznych, zamkniętych półkoliście, w szerszej partii środkowej - łukiem koszowym. W dolnej partii kamienny arkadowy portale z parą kolumn poprzedzony jednoprzęsłowym arkadowym sklepionym portykiem, nakrytym trójpołaciowym daszkiem. Na osiach arkad bocznych wąskie nisze konchowe. Szczyt w formie edykuły z parą pilastrów, ujętej spływami wolutowymi na ściankach attykowych i cokole, wspólnym dla szczytu i bocznych wieżyczek. Partia środkowa podzielona na dwie kwadratowe płyciny - dolną wypełnia obramienie z uszakami, górna z mniejszą owalną ramą. W zwieńczeniu edykuły segmentowy fronton, zakończony metalową plakietą Matki Bożej w promienistej glorii. Wieżyczki arkadowe w porządku toskańskim, zakończone smukłymi latarniowymi hełmami.

Elewacje boczne nawy i kaplic z artykulacją arkadowo-pilastrową w porządku doryckim z szerokimi tryglifami nad pilastrami. Belkowanie analogiczne do fasady. Na osiach arkad nawy wysokie okna zakończone półkoliście w obramieniach z uszakami u dołu, gzymsikiem z tryglifami u góry i symetryczną dekoracją o motywach zwierzęcych w zwieńczeniach. Okna kaplic w obramieniach, zamknięte łukiem odcinkowym, zwieńczone okuciową dekoracją. Ściany prezbiterium bez podziałów, zakończone belkowaniem przechodzącym z kaplic i korpusu.

Na wyposażenie składa się ołtarz główny z I poł. XVIII w., 4 ołtarze boczne w nawie i kaplicach (XVIII w.), portatyl (szafiasty ołtarzyk przenośny) z 1 poł. XVII w., w nawie dwa piętrowe nagrobki Uchańskich: po stronie pd. - Arnulfa i Stanisława, późnorenesansowy z 3. ćw. XVI w., po stronie pn. - Pawła i Anny, manierystyczny z 1. ćw. XVII w. oraz organy z

Dzwonnica murowana na rzucie foremnego sześciokąta o bryle i wystroju elewacji nawiązujących do architektury kaplic przy kościele z wejściem zakończonym łukiem na osi ściany zach. Górne otwory dzwonnicy zamknięte półkoliście z drewnianym wypełnieniem w formie żaluzjowych portfenetrów. Dach namiotowy, kryty blachą, zwieńczony arkadową, ażurową latarnią, nakrytą kopułką z iglicą.

Kościół dostępny z zewnątrz

Oprac. Roman Zwierzchowski, NID OTL