Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Tyniec - zespół opactwa Benedyktynów - Zabytek.pl

galeria zdjęć obiektu Tyniec – zespół opactwa benedyktynów

Tyniec - zespół opactwa Benedyktynów

Pomnik Historii 1044 r. Kraków

Adres
Kraków

Lokalizacja
woj. małopolskie, pow. Kraków, gm. Kraków

Opactwo w Tyńcu jest najstarszym istniejącym w Polsce klasztorem kontynuującym tradycję benedyktyńską, zajmującym poczesne miejsce w historii Polski niemal od zarania jej państwowości.

Począwszy od 1 poł. XI w., przez kolejne wieki, pełniło rolę ważnego ośrodka działalności misyjnej, życia liturgicznego i kulturalnego. Związane było także z istotnymi wydarzeniami politycznymi i postaciami historycznymi. Opactwo tynieckie powstało w ramach odbudowy przez Kazimierza Odnowiciela struktur państwowych i kościelnych monarchii piastowskiej zrujnowanych wskutek najazdu księcia czeskiego Brzetysława oraz rebelii pogańskiej. Fundowane wówczas klasztory benedyktyńskie miały zadanie wspierać odradzające się biskupstwa: Tyniec - biskupstwo krakowskie, Mogilno - gnieźnieńskie, Lubiń - poznańskie. Spośród nich, Tyniec, fundowany jako pierwszy, miał największe znaczenie gospodarcze i polityczne (świadczą o tym liczne przywileje uzyskiwane od papieży i monarchów). Przy współudziale Tyńca zakładano również inne klasztory benedyktyńskie np: na Ołbiniu (Wrocław), Łysej Górze, w Sieciechowie, Orłowej, Starych Trokach na Litwie. Ukształtowane przez ponad 900 lat założenie przestrzenne i zespół budowlany opactwa stanowią świadectwo dziedzictwa materialnego i niematerialnego o wyjątkowej randze w skali kraju. Opactwo tynieckie jest także cennym dokumentem architektury romańskiej XI w. oraz miejscem, z którym związane są najwyższej klasy dzieła rzemiosła artystycznego i sztuki iluminacji ksiąg. W architekturze, największe znaczenie ma faza romańska założenia. Mimo, że zachowana fragmentarycznie, stanowi jedno z nielicznych znanych świadectw budownictwa sakralnego tego okresu i jest jednym z głównych dokumentów sztuki romańskiej doby wczesnopiastowskiej. Wyjątkową rangę artystyczną prezentuje także rozproszone w XIX w. wyposażenie klasztoru. Niektóre z ocalałych i zidentyfikowanych paramentów i ksiąg liturgicznych to unikaty należące do największych i najstarszych skarbów przechowywanych obecnie w zbiorach polskich, np.: złoty kielich podróżny i patena z grobu nr 8 z poł. XI w., fragmenty pastorałów z kości słoniowej z XI w., piętnastowieczne kielichy opatów Macieja i Andrzeja, zabytki piśmiennictwa średniowiecznego i nowożytnego: Sakramentarz tyniecki z XI w., Graduał opata Mścisława z ok. 1390 r., Antyfonarz opata Mścisława przed 1409 r., Graduał opata Macieja Skawinki ok. 1460 r., Antiquitates Iudaice libri XX oraz De bello Iudaico libri VII Józefa Flawiusza.

Historia

Klasztor benedyktynów w Tyńcu powstał w miejscu o tradycjach osadniczych sięgających epok prehistorycznych. Obecnie, przyjmuje się za Janem Długoszem, że opactwo ufundował Kazimierz Odnowiciel w 1044 r., chociaż, jeszcze do niedawna, swoich zwolenników miała teoria o założycielskiej roli Bolesława Śmiałego. Dokumenty potwierdzają udział króla w znacznych darowiznach na rzecz klasztoru. Istnieje hipoteza, że sprowadzone z Węgier szczątki władcy, benedyktyni pogrzebali w obrębie pierwotnej bazyliki romańskiej w Tyńcu na znak swojej wdzięczności. Wiadomo, że do zakończenia procesu fundacji, tj. do momentu konsekracji kościoła klasztornego przez papieskiego legata ok. 1124 r., mnichów hojnie wsparli także Judyta Maria - żona Władysława Hermana i Bolesław Krzywousty. W 2 poł. XI w. powstał pierwszy kamienny kościół i założenie klasztorne. Obiekty te przetrwały do dziś w postaci reliktów zatopionych w późniejszych rozbudowach: południowa ściana kościoła z romańskim portalem, fundamenty klasztoru, refektarz oraz zespół rzeźbionych kapiteli. Romańska świątynia była niewielką trójnawową budowlą zamkniętą od wschodu trzema absydami, z nierozpoznanym rozwiązaniem części zachodniej. W 1259 r. klasztor zniszczyli Tatarzy, a w 1306 r. został spalony przez wojska sprzyjające biskupowi Muskacie w konflikcie z Władysławem Łokietkiem, którego popierali mnisi. W XV w. miała miejsce wielka odbudowa założenia w stylu gotyckim. Z tej fazy przetrwały m.in. krużganki i kapitularz, rozplanowanie kościoła, prezbiterium, fragmenty portalu głównego świątyni. W 1 poł. XVII w. kościół uzyskał formę barokową, powstał wówczas nowy korpus, a do fasady dostawiono brakującą wieżę. Wzniesiono także budynek biblioteki. W 1656 r. w wyniku ataku Szwedów opactwo ponownie spłonęło. Ostatnim etapem większych prac w Tyńcu były przekształcenia z poł. XVIII w. dokonane w duchu późnego baroku. Rozbudowano wówczas i dekorowano bibliotekę, wprowadzono nowy wystrój wnętrza kościoła m.in: ołtarze z czarnego marmuru autorstwa Franciszka Placidi’ego. Klasztor znacznie ucierpiał podczas konfederacji barskiej, w latach 1771-72 stał się bowiem fortecą konfederatów, skąd przez długi czas odpierano wojska rosyjskie. W nowej, porozbiorowej rzeczywistości benedyktyni, mimo podejmowanych prób, nie byli w stanie odbudować klasztoru, który niszczał i ubożał, aż do 1816 r., kiedy cesarz Franciszek I dokonał jego kasaty. W 1822 r. w Tyńcu ustanowiono siedzibę biskupstwa (diecezja tyniecka), a kilka lat później, przeniesiono ją do Tarnowa, dokąd trafiły też cenne paramenty oraz część biblioteki. Archiwum opactwa przewieziono do Lwowa, gdzie w 1848 r. spłonęło. Zniszczeń w Tyńcu dopełnił pożar, który wybuchł w 1831 r. Ogień pochłonął dachy i wnętrza budynków w części południowej założenia, z wyjątkiem kościoła, którego wystrój i wyposażenie ocalały mimo zniszczenia konstrukcji dachu i hełmów wież. Władze austriackie odbudowały świątynię i przekazały ją parafii, reszta dawnego konwentu popadła w ruinę. Pod koniec XIX w. pojawiały się inicjatywy wskrzeszenia klasztoru, jednak dopiero w lipcu 1939 r. benedyktyni powrócili do Tyńca. Stało się to dzięki inicjatywie i zaangażowaniu o. Karola van Oost, mnicha z belgijskiego opactwa św. Andrzeja w Brugii. Mnisi zastali w Tyńcu ruinę, a wybuch II wojny światowej uniemożliwił podjęcie realnych działań. Dopiero w 1947 r. przystąpiono do odbudowy klasztoru. Badania i prace konserwatorskie prowadzone przez wybitnych specjalistów trwały kilka dziesięcioleci. W latach 1947-1952 odbudowano część południowo-wschodnią. Odbudowę i rekonstrukcję skrzydła północno-wschodniego, środkowego i zachodniego przeprowadzono w latach 80. Ostatnim etapem była zakończona w 2008 r. odbudowa południowego skrzydła, gdzie mieściła się dawna biblioteka.

Opis

Opactwo położone jest na południowy zachód od centrum Krakowa (od 1973 r. w granicach administracyjnych miasta), na wapiennej stromej skale nad Wisłą. Dziedziniec klasztorny otacza zespół kamiennych i kamienno-ceglanych zabudowań: kościół pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła, zabudowania klasztorne, mury obronne, tzw. opatówka - budynek bramny, budynki gospodarcze, zespół folwarczny oraz ogród. Trójnawowy kościół złożony jest z krótkiego, trójprzęsłowego barokowego korpusu i wydłużonego, czteroprzęsłowego, gotyckiego prezbiterium zamkniętego trójbocznie. Jego fasadę akcentują czworoboczne wieże zwieńczone spłaszczonymi hełmami namiotowymi. W podziemiach, pod prezbiterium zachowały się fragmenty murów świątyni romańskiej. We wnętrzu kościoła zastosowano międzynawowy podział filarowo-arkadowy oraz sklepienie kolebkowe. Nawy boczne zaadaptowano na kaplice otwierające się do nawy głównej łukiem arkadowym i połączono między sobą wąskimi przejściami (schemat jezuicki). Kościół wyposażony jest m.in.: w barokowe ołtarze i balustrady z czarnego marmuru dębnickiego, stalle z XVII w. z obrazami na zapleckach ilustrującymi dzieje zakonu benedyktynów, ambonę w formie łodzi św. Piotra z XVIII w. Od południowej strony kościoła znajduje się czworoboczny klasztor z wirydarzem i otaczającymi go krużgankami oraz trójskrzydłowy kompleks zgrupowany wokół drugiego wirydarza. Dziedziniec główny zamyka od południa skrzydło dawnej biblioteki, od zachodu - mury kurtynowe, a od północy - tzw. opatówka - budowla tworząca zespół bramny. Na dziedzińcu klasztornym znajduje się sześciokątna studnia z pocz. XVII w. z zadaszeniem z XIX w. Do klasztoru prowadzi aleja lipowa z XVIII w.

Zabytek dostępny.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa, 01-03-2017r.

Rodzaj: zespół sakralny i sepulkralny

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Pomnik Historii

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_PH.15216