Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski 1522 r. Tykocin

Adres
Tykocin, 27 Maja

Lokalizacja
woj. podlaskie, pow. białostocki, gm. Tykocin - miasto

Przybycie Żydów do miasta w 1522 roku wiązało się z przywilejem wydanym przez kanclerza litewskiego Olbrachta Gasztołda, dziedzicznego pana tutejszych włości.

Powstała wówczas gmina uchodzi za najstarszą na Podlasiu, regionie wtedy jeszcze należącym do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dziesięć rodzin wyznania mojżeszowego pochodzących z Grodna zamieszkało w miejscu nazywanym Kaczorowo, znajdującym się na zachód od rynku, za mostem na rzece Motławie.

Pierwsi tykocińscy Żydzi otrzymali prawo do wybudowania kramów i prowadzenia handlu. Gasztołd nadał im teren położony na wyspie otoczonej stawem (ze względów obronnych), na której mogli oni wznieść synagogę, a także — na pobliskim wzniesieniu — plac pod cmentarz. Na mocy kolejnych przywilejów z 1536 roku, członkowie gminy tykocińskiej zostali wyjęci spod jurysdykcji sądów miejskich i grodzkich, pozostając pod wyłącznym nadzorem i opieką właściciela miasta.

W 1542 roku miasto znalazło się w rękach monarszych, co zapoczątkowało jego rozkwit i rozwój gminy. Jej przywileje potwierdził w 1576 roku król Stefan Batory, dodatkowo zezwalając na swobodne prowadzenie przez tykocińskich Żydów handlu we wszystkich miastach i wsiach królewskich oraz należących do duchowieństwa i szlachty. Wkrótce gmina tykocińska urosła do rzędu największych w Koronie, a widomym symbolem jej znaczenia pozostaje do dziś wspaniała murowana synagoga, wzniesiona w 1642 roku w miejscu starszego, drewnianego domu modlitwy. Poważanie i sławę zyskał także ród tykocińskich rabinów, do którego należała uczona Riwka Tiktiner, czyli Rebeka Tykocińska.

Swoją pozycję Żydzi z Tykocina utrzymali, dzierżąc w swoich rękach całe działy gospodarki, jak produkcja oraz wyszynk piwa i gorzałki, rzeźnictwo, handel mięsem, garbarstwo oraz dzierżawa okolicznych majątków ziemskich i karczem, także po jego przejściu miasta w ręce Czarnieckich i Branickich.. W drugiej połowie XVIII wieku Żydzi stanowili już ponad połowę mieszkańców Tykocina, a znaczenie społeczności stale wzrastało. Kres temu położył dopiero III rozbiór Rzeczypospolitej i utrata dawnego znaczenia miasta na rzecz szybko rozwijającego się sąsiedniego Białegostoku.

Po epizodzie rządów pruskich (1795–1807) Tykocin został włączony do Rosji, co oznaczało ograniczenie autonomii gminy wyznaniowej. W XIX i w początkach XX wieku Żydzi tykocińscy zajmowali się głównie handlem drewnem i produkcją tałesów. Jednocześnie trwała masowa emigracja zarobkowa ludności żydowskiej – przede wszystkim do Ameryki Północnej – co przyczyniło się do stopniowego upadku miasta. Przed wybuchem II wojny światowej w Tykocinie mieszkało około 2000 Żydów, stanowiąc 44% ogółu ludności.

W sierpniu 1941 roku oddziały Sonderkommando SS Bezirk Białystok wymordowały w masowej egzekucji w lasach w pobliżu wsi Łopuchowo około 1400 tykocińskich Żydów (według części autorów ofiar miało być nawet 2500), pozostałych 150 wywieziono do getta w Białymstoku. Szacuje się, że Zagładę przeżyło tylko kilkunastu członków przedwojennej gminy, którzy wkrótce po wojnie wyemigrowali do Palestyny.

Istniejący od 1522 roku Cmentarz w Tykocinie uważany jest za jedną z najstarszych nekropolii żydowskich na terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powstał na mocy przywileju przyznanego pierwszym Żydom tykocińskim przez Olbrachta Gasztołda. W dokumencie tym kanclerz Gasztołd postanowił między innymi: „Miejsce też kładzenia się, gdzie martwe chować mają, daliśmy im za ogrody, wjeżdżając w bór pierwszą górą nad rzeką”. Do 1750 roku chowano tu również Żydów z pobliskiego Białegostoku. W okresie międzywojennym cmentarz otoczono betonowym murem ufundowanym przez amerykańskich Żydów, wywodzących się z Tykocina. Podczas II wojny światowej Niemcy zbezcześcili i zniszczyli nekropolię, wywożąc większość spośród 2000 pomników i przeznaczając je głównie na materiał budowlany. Zburzono również część ogrodzenia. Proces dewastacji postępował również po wojnie.

Cmentarz żydowski w Tykocinie zajmujący obecnie 2,2 hektara, znajduje się przy ul. 27 Maja, kilkaset metrów od synagogi, przy drodze do Kiermus i Pentowa. Po zniszczeniach wojennych i powojennych zaniedbaniach do dzisiaj na terenie cmentarza przetrwało około 100 macew wykonanych w przeważnie z granitowych głazów. Pierwotne założenie w znacznej mierze zatarło się, choć na części terenu zachował układ gniazdowy i szczątkowo rzędowy. Najstarszy zachowany pomnik datowany jest na połowę XVIII wieku (1754). 

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Michal Wesolowski.

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_20_CM.5781, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_20_CM.94632