Budynki browaru stanowią reprezentatywny przykład obiektów związanych z przemysłem z przełomu XIX i XX wieku, na uwagę zasługują budynki administracyjno-socjalne bogate w detal architektoniczny, stanowiące wizytówkę zakładu. O wysokich walorach miejsca świadczy również najbliższe otoczenie w którym zachowało się niewielkie osiedle robotnicze, pozostałości kompleksu sportowego oraz park.

Historia

W 1895 roku spółka Brieger Stadtbrauerei wykupuje tereny w Tychach w okolicy dworca kolejowego oraz stawu pod budowę Browaru Obywatelskiego. Powstał on w celu stworzenia konkurencji dla istniejącego od lat na terenie Tychów browaru książęcego i stanowił drugi tego typu kompleks będący własnością wspomnianej spółki, która posiadała także browar miejski w Brzegu nad Odrą. Browar Obywatelski wniesiono według spójnego projektu, a zabudowę związaną z procesem produkcyjnym uruchomiono już w 1897 roku. W latach 1914-1920 powstały pojedyncze budynki o funkcji pomocniczej jak: myjnia beczek czy młotownia. W 1898 roku oba browary działające na terenie Tychów podpisały porozumienie w celu ustalenia jednolitych cen piwa, jednak dopiero wykupienie 90% akcji przez Browar Książęcy w 1918 roku położyło kres konkurencji. Ze względu na zadłużenie wobec Skarbu Państwa w latach 1934-1938 zakłady przeszły pod zarząd spółki komandytowej. W 1939 roku książę pszczyński Jan Henryk XV, jego syn oraz dyrektor banku miejskiego z Katowic założyli w Tychach spółkę Browary Książęce S.A. W 1945 roku, po zakończeniu wojny doszło do upaństwowienia zakładów które przeszły na własność Skarbu Państwa. W latach 50. ówczesna dyrekcja wyszła z inicjatywą modernizacji zespołu i tak w latach 1960-1997 miał miejsce szereg inwestycji w postaci m.in.: modernizacji filtracji piwa, chłodzenia brzeczki piwnej czy wymiany kuf i kadzi wykonanych z drewna dębowego na tanki i kadzie metalowe. Zamknięcie browaru miało miejsce w 1999 roku, obecnie część budynków pełni funkcje produkcyjno-usługowe, pozostałe są natomiast nieużytkowane.

Opis

Obiekty wchodzące w skład Browaru Obywatelskiego stanowią zespół przestrzenny usytuowany nad stawem, na zachód od głównego dworca kolejowego, w północno-zachodniej części Tychów przy ulicy Browarnej 7. Założenie wzniesiono według jednolitego projektu, stanowi je zwarty kompleks zabudowy oparty o dwa zespoły- produkcji piwa i słodu, oraz pojedyncze obiekty pomocnicze jak: rozdzielnia czy młotownia powstałe w drugiej fazie zabudowy. Poniżej zostaną opisane budynki wchodzące w skład zespołu. Zespół dawnej słodowni wraz z susznią jest to rozbudowany kompleks położony w części frontowej zakładu, kształtujący jego sylwetkę. Budynek słodowni wzniesiono na nieregularnym rzucie złożonym z kilku przystających do siebie prostokątów, posiada rozczłonkowaną czterokondygnacyjną bryłę, jest murowany, w większości otynkowany. W segmencie zachodnim nakryty jest spłaszczonym dwuspadowym dachem,  w części wschodniej występują spłaszczone, kombinowane dachy,

w obrębie ryzalitu mamy natomiast do czynienia z dachem trójpołaciowym. Na uwagę zasługuje zlokalizowana w  północno-wschodnim narożniku czworoboczna wieża. Kompleks dawnej zabudowy warzelni, maszynowni, fermentacji, leżakowania, obciągu i myjni beczek składający się z m.in. z warzelni to murowany, nieotynkowany budynek wzniesionej na rzucie prostokąta  z wydłużeniem południkowym, o rozczłonkowanej bryle, zamkniętej na poziomie czterech kondygnacji, nakrytej dachem kombinowanym o spłaszczonym kształcie połaci. Jego charakterystyczny element stanowi wieża zlokalizowana w części północnej zwieńczona wysokim dachem czterospadowym. Maszynownia jest to murowany, nieotynkowany budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, o zwartej, jednokondygnacyjnej bryle, nakrytej dachem jednospadowym, przylegający od północy do kotłowni. Zespół zabudowy fermentacji, leżakowni i obciągu jest to duży obiekt zlokalizowany w południowej części zespołu. Budynek jest murowany, w większości otynkowany, wzniesiony na nieregularnym rzucie, zbliżonym do prostokąta, o rozczłonkowanej bryle złożonej z kilku fragmentów, nakrytej dachem dwuspadowym za wyjątkiem położonej od strony północnej trójkondygnacyjnej partii z dachem jednospadowym, oraz daszkami pulpitowymi w obrębie ciągu parterowych dobudówek w części północnej i południowej. Myjnia beczek, która pierwotnie pełniła funkcje smolarni, to nieotynkowany budynek konstrukcji szkieletowej, wypełniony cegłą, wzniesiony na rzucie zbliżonym do kwadraty, o zwartej, symetrycznej, jednokondygnacyjnej bryle nakrytej dachem walcowym. Budynek byłej bednarni jest to obiekt usytuowany pomiędzy zespołem fermentacji z leżakownią, a kompleksem słodowni. Jest to murowany, częściowo otynkowany budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, o zwartej, dwukondygnacyjnej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Budynek kuźni, warsztatu i starej smolarni jest to murowany, otynkowany budynek wzniesiony na nieregularnym rzucie przystających do siebie prostokątów, o jednokondygnacyjnej bryle nakrytej dachem dwuspadowym, za wyjątkiem dobudówki z dachem jednospadowym. Budynek starej rozdzielni elektrycznej jest to murowany budynek o symetrycznym rzucie złożonym z dwóch przylegających do siebie kwadratów, oraz rozczłonkowanej bryły na którą składa się jednokondygnacyjna część zachodnia oraz dwu i pół kondygnacyjna wieżą zlokalizowana w części wschodniej. Budynek dawnej młótowni jest to murowany budynek, otynkowany w części głównej, wzniesiony na rzucie zbliżonym do prostokąta z wąską dobudówką od strony południowej, o rozczłonkowanej bryle, w części głównej dwukondygnacyjnej nakrytej dachem walcowym, w obrębie dobudówki. Budynek dyrekcji jest to obiekt murowany i otynkowany, wzniesiona na nieregularnym oraz niesymetrycznym rzucie, z ryzalitami w obrębie poszczególnych elewacji, oraz wycięciem w obrębie południowo-zachodniego narożnika. Charakteryzuje się niesymetryczną bryłą nakrytą w części głównej dachem dwuspadowym. Budynek kasyna jest to obiekt murowany i otynkowany, wzniesiony na rzucie zbliżonym do kwadratu z wpisanymi ryzalitami, o niesymetrycznej bryle nakrytej dachem kombinowanym głównie dwuspadowym, za wyjątkiem wieży zlokalizowanej w partii północnej nakrytej dachem namiotowym oraz części północno-wschodniej z dachem jednospadowym. Kompleks byłych stajni, garaży i stolarni składa się z murowanych budynków, otynkowanych w obrębie dekoracji architektonicznej, które zostały wzniesione na nieregularnym rzuci złożonym z przylegających do siebie prostokątów. W części środkowej zlokalizowano stajnie i magazyn, które wzniesiona  na planie litery T, obiekt posiada rozczłonkowaną bryłę, nakrytą zarówno dachem dwuspadowym, jednospadowym jak i płaskim. Portiernia jest to murowany budynek, otynkowany w obrębie pierwszej kondygnacji, z charakterystyczną drewnianą konstrukcją szkieletową w obrębie poddasza. Obiekt wzniesiono na symetrycznym rzucie, złożonym z dwóch przystających prostokątów, o niesymetrycznej bryle nakrytej dachem kombinowanym w części zachodniej dwuspadowym, z naczółkiem w obrębie elewacji frontowej, oraz jednospadowym w części wschodniej. Studnia głębinowa jest to murowany, jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na planie okręgu, o zwartej bryle nakrytej dachem o spłaszczonym kształcie. Dominującym materiałem budulcowym w obrębie kompleksu jest cegła klinkierowa, z której wykonane są ściany wszystkich budynków. Założenie nawiązuje do architektury zamkowej, zarówno wieże jak i elewacji licznie zdobione  ceglaną dekoracją w postaci fryzu arkadowego, krenelażów czy też lizen.

Obiekt znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki, możliwość zwiedzania zespołu w sezonie letnim, codziennie.

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 14.08.2014 r.

Bibliografia

• 1897-1997. 100 lat Browaru Obywatelskiego w Tychach, praca zbiorowa, Tychy 1997.
• Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, Sławomir Brzezicki, Christine Nielsen, Grzegorz Grajewski, Dietmar Popp (red.), Warszawa 2009, s. 894.
• Zabytki techniki województwa śląskiego. Przewodnik po wybranych obiektach, G. Bożek (red.), s.75-76.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek bednarni, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Dyrekcji, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Kasyna, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Młotowni, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Portierni, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Rozdzielni, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Smalarni, później myjni beczek, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Studni, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Kuźni, Warsztatu i Smolarni, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Kotłowni, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Maszynowni, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Budynek Warzelni, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Zabudowa magazynowo usługowa, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Zespół zabudowy fermentacji, leżakowni i obciągu, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Zespół zabudowy stolarni, stajni i garaży samochodowych, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Obywatelskiego. Kompleks zabudowy słodowni i suszni, oprac. Movi Atelier Wyry ul. Pszczyńska 1, 2002.