Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Twierdza Przemyśl - Zabytek.pl

Pomnik Historii 1914 - 1918 Przemyśl

Adres
Przemyśl

Lokalizacja
woj. podkarpackie, pow. Przemyśl, gm. Przemyśl

Zespół zabytków Twierdzy Przemyśl stawiany jest w rzędzie największych twierdz europejskich.

Cechują go wybitne wartości zabytkowe – historyczne, związane z rozwojem sztuki obronnej i krajobrazowe. Twierdza jest prawie kompletnie zachowanym do dzisiaj cennym zespołem zabytków architektury obronnej i obiektów zaplecza z bardzo rozwiniętą siecią dróg fortecznych (ewenementem na skalę europejską jest prawie kompletnie zachowany rdzeń twierdzy). Zachował się też w dużym stopniu autentyczny krajobraz warowny, na który składają się przede wszystkim systemy maskowania zielenią, ukształtowanie terenu, przebieg dróg fortecznych. Obiekty obronne twierdzy są materialnym dowodem rozwoju austrowęgierskiej sztuki obronnej (tzw. austriackiej szkoły fortyfikacyjnej) od połowy XIX w. do wybuchu I wojny światowej oraz podczas jej trwania (fortyfikacje polowe). Noszą one piętno dramatycznych wydarzeń historycznych, związanych z 3 oblężeniami w latach 1914-15, w szczególności wysadzenia newralgicznych fragmentów dzieł obronnych podczas kapitulacji załogi po drugim oblężeniu w dn. 22.03.1915 r. Forty też noszą ślady zaciętych walk trzech oblężeń, w szczególności pierwszego i trzeciego, podczas których użyta została przeciw fortom najcięższa austrowęgierska artyleria oblężnicza. Obecny stan niektórych fortów jest też efektem powojennych rozbiórek części murowanych oraz bardzo fragmentarycznych niwelacji części obwałowań związanych z jej powojennym wykorzystaniem. Twierdza posiadała duże znaczenie w czasie walk w początkowym okresie I wojny światowej. Miała znaczenie strategiczne, odniosła duży wpływ na przebieg walk na wschodnim froncie Wielkiej Wojny, a jej obrona urosła do symbolu heroizmu i poświęcenia setek tysięcy jej obrońców i próbujących przyjść oblężonej twierdzy z odsieczą. Wśród załogi oraz wśród oblegających walczyli przedstawiciele kilkudziesięciu narodów, w  tym bardzo wielu Polaków.

Historia

Problem ufortyfikowania Galicji zaczął być doceniany przez strategów austriackich w początku XIX w. W 1809 r. powołano komisję, która miała ustalić miejsce pod budowę fortyfikacji, która zdecydowała jednak, że umacniać należy przełęcze karpackie, w szczególności Przełęcz Dukielską. Kolejne studia i rozważania doprowadziły do ukształtowania koncepcji oparcia obrony o linię San-Dniestr i ufortyfikowania przyczółków mostowych, m.in. w Jarosławiu, Radymnie i Przemyślu. Jednak dopiero wydarzenia z lat 1846 i 1848 oraz zajęcie przez Austrię Krakowa skłoniło cesarza i sztab austriacki do przesunięcia środków na fortyfikowanie Krakowa i Lwowa. Wkrótce po tym sytuacja międzynarodowa znacznie się pogorszyła, co doprowadziło do wybuchu wojny krymskiej, w której Austria, choć neutralna, jednak zajęła stanowisko nieprzychylne Rosji. W 1854 r. napięcie w stosunkach pomiędzy oboma mocarstwami było tak duże, że wojna mogła wybuchnąć w każdej chwili. W związku z tym rozpoczęto budowę fortyfikacji polowych strategicznych punktów w Galicji, w tym Przemyśla.

W 1854 r. na wzgórzach otaczających Przemyśl rozpoczęto budowę pierścienia umocnień pierwszego obozu warownego. Z planowanych 42 szańców artyleryjskich  typu FS (Feuer-Schanze - szaniec ogniowy) wykonano jedynie część obiektów. Największy z szańców, o nietypowej rozbudowanej formie, powstał na Zniesieniu i otrzymał nazwę „Fort Przemyśl”. W 1855 r., w związku z odprężeniem w stosunkach międzynarodowych, prace fortyfikacyjne wstrzymano, a tereny z szańcami zwrócono prywatnym właścicielom. Większość szańców w następnych latach została przebudowana i rozbudowana. W oryginalnej formie do dzisiaj zachowały się jedynie 3 szańce: nr 18 „Czeremoszna” i nr 19 „Hurko B” oraz nieukończony nr 34½ (przy drodze fortecznej do fortu VII Prałkowce).

Pokój po zakończonej Wojnie Krymskiej nie zmienił sytuacji strategicznej Austrii, która od 1871 r. przekształciła się monarchię dualistyczną – Austro-Węgry. Sprawy obronności państwa kształtowały ministerstwa spraw zagranicznych, wojny i finansów bezpośrednio zależne od cesarza. Nowe państwo musiało zmienić swoją strategię wojenną, w której Galicja nabrała wielkiego znaczenia. W tym samym roku cesarz  Austro-Węgier podjął decyzję o budowie fortyfikacji w Przemyślu, nakazując lokalizację tu armijnego placu składowego. Dyrektorem Inżynierii Fortecznej w Przemyślu został mianowany Daniel von Salis-Soglio, który szybko podjął decyzję o wykupieniu z rąk prywatnych szańców z lat 1854-55 oraz o budowie budynków magazynowych i administracyjnych dla kierowanej przez siebie instytucji. W tym samym roku powołana została komisja, której zadaniem było opracowanie projektów fortyfikacji. Pierwszy projekt obwarowań o charakterze polowym został zatwierdzony przez cesarza w 1872 r. W latach następnych powstawały kolejne projekty.

W 1878 r. na mocy kolejnej decyzji cesarza rozpoczęła się budowa pierwszych 9 szańców artyleryjskich, będących namiastką zewnętrznego pierścienia. Na prawym brzegu Sanu zlokalizowano szańce: I „Przekopana”, II „Jaksmanice”, III „Łuczyce”, IV „Optyń” i VI „Iwanowa Góra”. Na brzegu lewym powstały: IX pomiędzy Ujkowicami i Lipowicą, X „Orzechowce”, XI „Duńkowiczki” i XIII „Bolestraszyce”. Całością prac kierował Dyrektor Budowy Fortyfikacji pułk. Anton Werner.          

Kolejny program budowy fortyfikacji, tym razem w formie stałej, powstał w 1881 r. Pierwszy stały jednowałowy fort artyleryjski – VIII „Łętownia” wzniesiono w latach 1881-82. Był to pierwszy obiekt, do budowy którego wykorzystano lany beton. Kolejne 3 forty tego typu, jednak nieco unowocześnione, zbudowano w latach 1882-85. Były to: XII „Żurawica” (nazwany potem XII „Werner”), V „Grochowce” i VII „Prałkowce”. W latach 1883-86 w najdalej na wschód wysuniętej części pierścienia wzniesiono najpotężniejszy i najbardziej skomplikowany fort artyleryjski I „Siedliska”, który na cześć jego projektodawcy został potem nazwany „Salis-Soglio”. Równocześnie na wzgórzach na przedpolu fortu I wzniesiono 4 baterie artylerii: Ia-Id. W ten sposób powstała pierwsza w Twierdzy Przemyśl grupa fortowa, tzw. Grupa Siedliska. W następnych latach w północnej części pierścienia zbudowano forty artyleryjskie oparte na nowej koncepcji fortu dwuwałowego. Koncepcja ta polegała na rozdziale stanowisk do obrony bliskiej i dalekiej na osobnych wałach. Według tej koncepcji powstały  3 forty: XIV „Hurko”, X „Orzechowce” i XI „Duńkowiczki”.

W 1887 r. rozpoczęto budowę wewnętrznego pierścienia obronnego - rdzenia „Noyau”. Powstało 6 fortów: XVI „Zniesienie”, XVII „Ostrów”, XVIII „ Lipowica”, XIX „Winna Góra”, XX „Przekopana”, XXI „Bakończyce” oraz 10 baterii i szańce piechoty - „Trzy Krzyże” oraz na Wilczu. Wszystkie obiekty połączono ciągłym wałem i fosą. Obwód rdzenia wyniósł 16 km. Rozbudowano prowizoryczne szańce z lat 1854-55 w pierścieniu zewnętrznym oraz dotychczas nie rozbudowane szańce z 1878 r. Zbudowano dwa nowe prowizoryczne forty II „Jaksmanice” i XV „Borek”. Pomiędzy pierścieniami zbudowano kilka baterii tworzących 2 linię (tzw. „linię wspierającą”): 1 „Krówniki”, 2 „Nehrybka”, 12 „Buszkowiczki”, A „Łapajówka” i B „Kruhel”. W roku następnym rozpoczęto rozbudowę zaplecza twierdzy – budowę nowych zespołów koszarowych.

Twierdza podzielona została na tzw. obwody obronne, z których dwa pierwsze obejmowały odcinki rdzenia na prawym i lewym brzegu Sanu, a kolejne III – VIII obejmowały fragmenty pierścienia zewnętrznego z poszczególnymi fortami głównymi w centrum. Do tych obwodów obronnych włączono także baterie linii wspierającej.

Pod koniec lat 80. XIX w. nastąpił przełom techniczny w fortyfikacji. Zaczęto testować nowe obrotowe wieże pancerne i obserwacyjne, których produkcję seryjną uruchomiono w 1890 r. Do ich uzbrojenia opracowano nowe typy szybkostrzelnych dział na amunicję scaloną, zaadaptowanych moździerzy 15 cm M.80 oraz haubic 15 cm o dużo większej donośności. Na bazie doświadczeń z wojny francusko-pruskiej zwyciężył pogląd o konieczności rozdzielenia funkcji obrony dalekiej oraz bliskiej i umieszczenia ich w osobnych, wyspecjalizowanych dziełach. Baterie artylerii ciężkiej miały być umieszczane na pozycjach pomiędzy fortami, które miały otrzymać nowe stanowiska do obrony bliskiej. W międzypolach postanowiono lokować mniejsze dzieła przeznaczone do obrony bliskiej, częściowo wyposażone w wieże pancerne. Wykrystalizował się także nowy system obronny, nazwany systemem grupowym.

Budowę nowych fortów w Twierdzy Przemyśl rozpoczęto od 3 małych fortów międzypolowych pierścienia (Gürtelzwischenwerk) obrony bliskiej, tzw. „fortów piechoty”. Były to: forty GZW IIb  „Cyków” w pd.-wsch części pierścienia, GZW Va „Leśniczówka Grochowce” w części pd. i GZW VIIIa „Leśniczówka Łętownia” w części zach. Forty te powstały w latach 1891-93. W tych samych latach w pn.-zach. części rdzenia wzniesiono tego samego typu fort 20 (N XVIIIb) „Głęboka” i mniejszy fort N XVIIIa „Strzelnica”. Na prawym skrzydle fortu 20, na drodze do Lipowicy, zbudowano obronną barierę „Lipowica”, złożoną z bramy i ceglanego muru ze strzelnicami.

Głównym projektantem pancernej przebudowy Twierdzy Przemyśl był dyrektor Inżynierii Fortecznej gen. Moritz Josef von Brunner. W latach 1892-1896 wzniesiono 2 najpotężniejsze forty Twierdzy Przemyśl jego autorstwa -  GHW (Gürtelhauptwerk) IX „Ujkowice” (zmienioną potem na IX „Brunner”) i GHW XIII „San Rideau”. Dotychczasowy pobliski prowizoryczny szaniec artyleryjski XIII „Bolestraszyce” został przebudowany na fort międzypolowy GZW XIIIb „Bolestraszyce”. Nowe forty były pancerną wersją dawnych fortów ześrodkowanych mieszczących stanowiska dla artylerii ciężkiej (działa i moździerze, wymienione potem na haubice umieszczone w wieżach pancernych) i do obrony bliskiej. Były to tzw. „forty jednostkowe” („Einheitsfort”).

Pomiędzy głównymi fortami pierścienia, w miejscach szczególnie istotnych z punktu widzenia skuteczności obrony budowano tzw. forty międzypolowe służące głównie do obrony bliskiej, z działami umieszczonymi w wieżach pancernych oraz w tzw. tradytorach (kazamatach zaopatrzonych w tarcze pancerne) służących do obrony międzypól pomiędzy fortami. Wg tej koncepcji zbudowano forty: GZW IX a „Przy Krzyżu”, GZW XIa „Cegielnia” i GZW Xa „Pruchnicka Droga” (z pancernymi tradytorami, lecz bez wież pancernych).

W latach 1893-1905 znacznie wzmocniona została Grupa Siedliska (w obwodzie VI) powstały nowe, silnie uzbrojone w nowoczesne działa w wieżach pancernych i tradytorach, forty pancerne: GHW XV „Borek” z sprzężoną baterią walki dalekiej dla 4 moździerzy 15 cm oraz wysunięte w kierunku przedpola (Gürtelvorwerk) GVW I/2 „Byków”, GVW I/5 „Popowice”, GVW I/6 „Dziewięczyce” z baterią sprzężoną i GVW I/1 „Leśniczówka Byków” znany pod drugą nazwą „Łysiczka”. W tym ostatnim forcie zastosowano 2 najnowocześniejsze wysuwano-obrotowe wieże pancerne Senkpanzer z szybkostrzelnymi armatami 8 cm. Po lewej i prawej stronie fortu powstały baterie sprzężone: obrony bliskiej dla 4 dział w przewoźnych pancerzach Fahrpanzer oraz obrony dalekiej dla 4 dział 12 cm. W Grupie Siedliskiej zbudowano także kilka baterii pozycyjnych dla ciężkiej artylerii, baterii dział polowych i 2 główne magazyny amunicyjne obwodu nr VII i VII. Przynajmniej jeden z tych magazynów nie został wysadzony 22.03.1915 r. i jest zachowany do dzisiaj, co jest ewenementem w całej Twierdzy Przemyśl. Opisane wyżej dzieła obwodu VI (z wyjątkiem fortu XV) znajdują się na terenie Ukrainy.

W opisywanym etapie pancernej rozbudowy Twierdzy Przemyśl przebudowywano także istniejące wcześniej forty dodając do nich baterie pancerne z działami w obrotowych wieżach oraz pancerne tradytory. Takie modernizacje przeszły: GHW II „Jaksmanice”, dwuwałowy fort GHW X „Orzechowce” i bardzo silnie uzbrojony GHW IV „Optyń”, który powstał w miejscu prowizorycznego szańca artyleryjskiego. Fort „Optyń” był ostatnim dużym obiektem obronnym wybudowanym w Twierdzy Przemyśl.

W lewym międzypolu, pomiędzy fortem GHW X „Orzechowce” a starym szańcem artyleryjskim Xb „Zagrodnia”, podczas wielkich manewrów w 1896 r. zbudowano owalny szaniec piechoty „Zagrodnia”, bardziej znany pod nazwą szaniec piechoty „Orzechowce”.

Podczas przebudowy pancernej w latach 1897-1899 zmodernizowano także rdzeń „Noyau” Twierdzy Przemyśl. Na zach. od fortu XVIc zbudowano posterunek piechoty z murowanym blokhauzem ze strzelnicami dla broni ręcznej i karabinów maszynowych. Zbudowano też mury kurtynowe do Bramy Sanockiej Dolnej, Bramę Sanocką Górną, ziemny szaniec (redan) po zach. stronie fortu XVI „Zniesienie”, murowaną wartownię przy Bramie Sanockiej Dolnej. Wcześniej, w latach 1895-1896, wzmocniono obronę rdzenia pomiędzy fortem XIX „Winna Góra” a linią kolejową.

W latach 1900-1908 przeprowadzono ostatni etap rozbudowy Twierdzy Przemyśl.  Przebudowano wtedy baterię 4 na fort główny GHW VII½ „Tarnawce”, wzniesiono nowy fort obrony bliskiej XIIIa „Zabłocie” (fort piechoty), 3 stałe baterie artylerii do obrony dalekiej w części pn. pierścienia i zmodernizowano fort XI „Duńkowiczki”. Ten ostatni fort wyposażono w 4 najnowocześniejsze wysuwano-obrotowe wieże pancerne Senkpanzer, jakie zastosowano w forcie GVW I/1 „Łysiczka” w Grupie Siedliskiej.

Przebudowano też większość budynków koszarowych, w niektórych z nich wzniesiono 2-3 kondygnacyjne budynki.

Tuż przed wybuchem wojny zmodernizowano większość z fortów zewnętrznego pierścienia dodając nowe schrony bomboodporne oraz rozpoczęto budowę nowych fortów obrony bliskiej XIb „Gaj”, IIb „Rożubowice”, VIb „Lipnik” i punkty oporu piechoty „Byków” i „1/Popowice”, które ukończono już po wybuchu wojny. Po wybuchu wojny ukończono modernizację ostatnich 2 fortów w pd. odcinku pierścienia zewnętrznego: GHW III „Łuczyce” i GHW VI „Iwanowa Góra” (Helicha).

W pierwszych 10 miesiącach zmagań Wielkiej Wojny na obszarze Galicji Twierdza Przemyśl odegrała bardzo ważną rolę. Komendantem Twierdzy Przemyśl był gen. Herman Kusmanek von Burgneustädten. Po wybuchu wojny w twierdzy przeprowadzono olbrzymie prace mające przygotować ją do ewentualnego oblężenia. W obrębie pierścienia zewnętrznego zbudowano nowe zamknięte, polowe punkty oporu, ok. 50 km zakrytych przed szrapnelami i opadami linii okopów, wycięto ok. 1000 ha lasu na przedpolu, zburzono i spalono 21 miejscowości by utrudnić działania wojsk rosyjskich. Wzdłuż dróg fortecznych ułożono linie kolejki polowej. Na przedpolu założono liczne pola minowe i zasieki z drutu kolczastego. Za liniami obronnymi piechoty oraz na zapleczu punktów oporu zbudowano liczne schrony, punkty sanitarne, kuchnie polowe, magazyny, wydrążono nowe studnie. Zbudowano 2 dodatkowe mosty na Sanie. Załoga twierdzy liczyła ok. 131 000 żołnierzy, 21 000 koni i 1010 dział różnych typów i kalibrów.

Pierwsze oblężenie rozpoczęło się 18.09.1914 r. W tym dniu po raz pierwszy z fortu GVW I/1 „Łysiczka” i pobliskich baterii oddano pierwsze strzały w kierunku wojsk rosyjskich podchodzących pod twierdzę. 25 września zamknęło się okrążenie twierdzy. Wojskami rosyjskimi dowodził gen. Radko Dimitriew, który szybko przekazał dowodzenie gen. Brusiłowowi. Podczas pierwszego oblężenia wojska rosyjskie usiłowały zdobyć twierdzę szturmem. Główny atak nastąpił na Grupę Siedliską. Szturmem dowodził bezpośrednio gen. Szczerbaczow. Szturm zaczął się rano 5 października na wszystkie wysunięte forty grupy od I/1 do I/6. Obrońcy odparli Rosjan. Ci jednak kontynuowali natarcie, koncentrując się na fortach I/1 i I/2. Atakowi piechoty towarzyszył silny ostrzał artylerii. W nocy z 6 na 7 października Rosjanie zdołali dotrzeć do linii pierścienia. Następnie przeprowadzili generalny szturm, podczas którego udało im się wtargnąć na teren fortu I/1 „Łysiczka”. Natychmiastowa kontrakcja artylerii fortecznej zapobiegła przerwaniu pierścienia. Na forcie zginęli oblegający, ale także obrońcy, którzy nie zdążyli ukryć się w kazamatach fortu. Obie strony poniosły duże straty w ludziach. Rosyjski 73 „krymski” pułk piechoty prawie w całości pozostał na polu walki. Po niepowodzeniu szturmu na Grupę Siedliską, Rosjanie próbowali zdobyć inne odcinki obwarowań. Atakowane były forty IV „Optyń”, IV obwód obronny w pn. części pierścienia, pomiędzy fortami X „Orzechowce” a XII „Werner”. Poważnie uszkodzony został fort XI „Duńkowiczki”. Szturm trwał 3 dni. Wszystkie ataki zostały odparte przez artylerię twierdzy oraz piechotę. Rosjanie ponieśli kolejne duże straty. Twierdza została uwolniona w wyniku kontrofensywy austrowęgierskiej 10.10.1914. Łączne straty wojsk rosyjskich oceniane są na 20 000 zabitych, choć gen. Kusmanek ocenił je na 70 000.  Straty obrońców oceniane są na 3-4 tys. żołnierzy.

Po uwolnieniu twierdzy największym problemem było uzupełnienie zaopatrzenia twierdzy. Większość zapasów żywnościowych została zużyta podczas oblężenia oraz przekazana została armii polowej. Zużyto też dużą ilość amunicji. Nowe dostawy były utrudnione z powodu zniszczenia mostów kolejowych i rozmycia dróg przez jesienne deszcze. Do czasu kolejnego oblężenia nie udało się całkowicie uzupełnić magazynów twierdzy. Wyżywienie według wojennych norm zgromadzono jedynie na ok. 80 dni. Gen. Kusmanek wyciągając wniosek z przebiegu pierwszego oblężenia zarządził stworzenie na przedpolu pierścienia fortów kolejnego pierścienia fortyfikacji polowych. W ciągu miesiąca zbudowano 4 pierścień obronny złożony z zamkniętych punktów oporu połączonych okopami. Zakres rozbudowy stanowisk polowych był analogiczny do wyposażenia twierdzy po wybuchy wojny, lecz objął dużo większy obszar.

Austrowęgierska ofensywa została przez Rosjan powstrzymana na linii Sanu. Po przerwaniu frontu przez Rosjan w Królestwie Kongresowym, austrowęgierskie dowództwo zarządziło odwrót. Twierdza została ponownie otoczona 9.11.1914 r. Wojskami rosyjskimi dowodził gen. Seliwanow. Tym razem armia oblężnicza nie zamierzała przeprowadzić szturmu, ograniczając się do blokady twierdzy. Ofensywa rosyjska doprowadziła do zajęcia prawie całej Galicji. Została zatrzymana na linii Karpat i pod Twierdzą Kraków. Gen. Kusmanek zarządził natomiast aktywną obronę przemyskiej twierdzy, polegającą na organizowaniu wypadów załogi na przedpole. Wypady te niejednokrotnie dokonane były na dużą odległość, jednak zawsze były powstrzymywane przez Rosjan. Obie strony ponosiły w ich czasie duże straty. Zmagania trwały przez całą zimę 1914/1915. Armia austrowęgierska próbowała przeprowadzić kontruderzenia mające na celu przyjście Twierdzy Przemyśl z odsieczą. Po zwycięskiej bitwie pod Limanową wojska austrowęgierskie dotarły do Leska i Sanoka. Wypad z twierdzy w dn. 27-28 grudnia został zatrzymany aż pod Kopystańką na Pogórzu Przemyskim. Jednak do połączenia wojsk nie doszło, wojska austrowęgierskie zostały odrzucone przez Rosjan z dużymi stratami. Kolejne próby uwolnienia twierdzy, znane pod nazwą pierwszej bitwy karpackiej trwającej do 28 stycznia 1915 r. przyniosły olbrzymie straty wojskom austrowęgierskim spowodowane także bardzo silnymi mrozami. Na miesiące zimowe i wiosenne front ustabilizował się na linii Karpat. Rosjanom udało się także zająć część pozycji polowych obrońców – tzw. pozycję Na Górach. Obrońcom w zimie zaczęły doskwierać głód i choroby. By wyżywić załogę podjęto decyzję o stopniowym zabijaniu koni, co utrudniło prowadzenie działań. Sytuację pogarszały niepowodzenia wypadów z twierdzy. Wyczerpanie załogi groziło, że kolejny szturm na twierdzę nie mógłby być powstrzymany i twierdza wpadłaby nieuszkodzona w ręce rosyjskie. Po nieudanym wypadzie z twierdzy w dn. 19.03.1915 r. w kierunku wschodnim, mającym na celu zdobycie rosyjskich magazynów żywnościowych, gen. Kusmanek podjął decyzję o kapitulacji. W nocy z 21/22 marca wysadzono najistotniejsze fragmenty fortów, zniszczono uzbrojenie i sprzęt wojskowy. 22 marca twierdza została poddana Rosjanom.

23 kwietnia zdobytą twierdzę zwiedzał car rosyjski. Rosjanie próbowali prowizorycznie naprawić uszkodzone forty. Przełomem w walkach na froncie w Galicji była zwycięska bitwa pod Gorlicami, która rozpoczęła się 2 maja 1915 r. Front został przełamany, ruszyła wielka kontrofensywa, która ostatecznie wyparła Rosjan z Galicji. Już 16 maja austrowęgierska 24. Dywizja Piechoty dotarła na 300 m od zasieków fortu VII „Prałkowce”. Szturm z marszu nie przyniósł powodzenia. Dopiero po podciągnięciu najcięższych moździerzy 30,5 cm M.11, które zbombardowały fort, w dn. 30.05.1915 r. fort ten został zdobyty. Równocześnie od strony pn. pierścień fortów zaatakowała 11. Bawarska Dywizja Piechoty. Tu także po ostrzelaniu fortów przez niemieckie „Grube Berty” 42 cm oraz 3 baterie austrowęgierskich najcięższych moździerzy niemiecka piechota zdobyła do 1 czerwca kolejno forty od X „Orzechowce” do XII „Werner”. 3 czerwca wojska niemieckie zajęły Przemyśl, a 6 czerwca odbyła się w mieście triumfalna defilada wojskowa z okazji odbicia Twierdzy Przemyśl.

Po zdobyciu twierdzy, Przemyśl przez krótki okres pełnił funkcję ufortyfikowanego przyczółka mostowego. Spadek zagrożenia rosyjskiego spowodował rezygnację z dalszego wykorzystywania fortów. W okresie międzywojennym niepotrzebne fortyfikacje były rozbierane. Rozbiórki dotyczyły głównie koszar szyjowych fortów w celu odzysku materiałów budowlanych, w szczególności stali zbrojeniowej. Rozbiórki uniknęły forty, które wykorzystywane były przez Wojsko Polskie lub firmy cywilne. W całości przetrwały ziemne elementy fortów. W tym stanie twierdza dotrwała do lat po II wojnie światowej. Opuszczone forty stopniowo zarastały bujnie rozwijającą się zielenią. W większości obiektów okoliczna ludność urządzała dzikie wysypiska śmieci. Równocześnie malownicza twierdza stopniowo stawała się atrakcją turystyczną. Twierdza stała się też przedmiotem badań naukowych z dziedziny architectury militaris, a także badań historycznych. Obiekty twierdzy zaczęły być postrzegane jako zabytki sztuki obronnej. Po sporządzeniu w latach 70. XX w. pierwszych dokumentacji konserwatorskich forty zaczęły być wpisywane do rejestru zabytków. Część fortów została uporządkowana przez organizacje społeczne i osoby prywatne.

Opis

Fortyfikacje otaczające miasto złożone są z dwóch pierścieni stałych fortów, linii wspierającej oraz trzeciego pierścienia fortyfikacji polowych. Obiekty obronne znajdują się w odległości 1 do 12,5 km od centrum miasta. Najdalej oddalony od miasta VI obwód obronny w Siedliskach znajduje się częściowo na terenie Ukrainy.

W skład zespołu Twierdzy Przemyśl wchodzą: wewnętrzny pierścień fortyfikacji w systemie poligonalnym (jedyny tego typu zabytek w Polsce), linia fortów i baterii wspierających oraz pierścień zewnętrzny o obwodzie 54  km.  Zachowane  do  dzisiaj  forty  obrazują  rozwój  sztuki obronnej w 2 poł. XIX i pocz. XX w. od artyleryjskich szańców FS pierwszego obozu warownego, przez forty artyleryjskie, ześrodkowane pancerne, pancerne obrony bliskiej, piechoty, baterie artylerii, pozostałości fortyfikacji polowych. Zabytkowy zespół Twierdzy Przemyśl dopełniają: sieć dróg fortecznych, układy zieleni maskującej, zespoły koszarowe w Przemyślu i okolicach, dawny Szpital Garnizonowy, budynki sądu i aresztu garnizonowego, tereny dawnych lotnisk fortecznych, zespół fortecznej stacji kolejowej Przemyśl – Bakończyce, wiadukty i mosty kolejowe, kasyno oficerskie i klub wojskowy wraz z pasażem i reprezentacyjną Bramą Rycerską, siedziby sztabów i innych instytucji wojskowych, pozostałości (relikty) magazynów prochu i amunicji (jedyny zachowany magazyn amunicji pierścienia zachowany jest w obwodzie obronnym VI Siedliska, obecnie na terytorium Ukrainy). Zabytkowy zespół Twierdzy Przemyśl o dużych walorach kompozycyjnych, wpisany w atrakcyjny krajobraz Pogórza Przemyskiego oraz doliny Sanu tworzy specyficzny i niepowtarzalny krajobraz warowny.

Obiekty uznane za pomnik historii reprezentują zespoły dzieł obronnych Twierdzy Przemyśl: rdzeń wewnętrzny „Noyau”, linię wspierającą fortyfikacji i pierścień zewnętrzny.

Rdzeń stanowi ciągła linia fortyfikacji w postaci wału ziemnego i suchej fosy łączących kluczowe dzieła obronne: forty artyleryjskie, baterie i szańce. Rdzeń o łącznej długości 16 km założony został w bezpośredniej bliskości miasta, po obu stronach Sanu. Fortyfikacje rdzenia „Noyau” reprezentują poligonalny system fortyfikacji z elementami systemu bastionowego i kleszczowego. W obwodzie rdzenia, na głównych drogowych ciągach komunikacyjnych, urządzono tzw. „bariery” złożone z zamykanych bram i urządzeń flankujących, najczęściej w postaci ceglanego muru ze strzelnicami. Bariery przetrwały do dzisiaj w różnym stanie zachowania. Najlepiej zachowane są Brama Sanocka Dolna z murowaną wartownią, brama Sanocka Górna oraz Brama na Zniesieniu, która jednak pozbawiona jest obwałowania. Głównym obiektem rdzenia jest fort cytadelowy XVI „Zniesienie” usytuowany na szczycie o tej samej nazwie, górującym nad prawobrzeżną częścią Przemyśla. Fort, którego początki sięgają lat 1854-55, był wtedy największym szańcem obozu warownego, nosił nazwę „Fort Przemyśl”. Złożony jest z 5 wieloboków utworzonych przez ziemne obwałowanie i otoczony fosą. Wewnątrz zachowane są relikty betonowych schronów. W części lewobrzeżnej kluczowym obiektem jest fort artyleryjski XIX „Winna Góra”, usytuowany na dominującym wzniesieniu Zasania panującym nad doliną Sanu z drogą i linią kolejową. Fort założony jest na nieregularnym planie. Do dzisiaj zachowane są wały z poprzecznicami i schronami pogotowia, fosa oraz wał osłaniający nieistniejące koszary. Pozostałe forty artyleryjskie są najczęściej założone na planie bastionu zamkniętego wałem szyjowym. Elementy zachowane są analogicznie do fortu XIX. Baterie w obwodzie rdzenia mają różnorodne rozplanowanie, wały z poprzecznicami i schronami pogotowia. Szańce piechoty są ukształtowane w podobny sposób, lub zostały utworzone przez kleszczowo lub pilaście załamane obwałowanie.

Spośród obiektów linii wspierającej proponuje się uznać baterię 12 „Buszkowiczki”. Bateria w ostatnich latach została poddana pracom konserwatorskim. Bateria założona jest na planie redanu. Zachowane są wały z poprzecznicami w części czołowej, fosa oraz wał osłaniający nieistniejący schron.

Spośród dzieł obronnych zewnętrznego pierścienia fortyfikacji wymienić należy obiekty rozmieszczone wzdłuż tzw. Północnej Rokady Twierdzy Przemyśl. Obiekty te zostały poddane ostatnio pracom konserwatorskim. Reprezentują całą gamę dzieł obronnych: forty artyleryjskie jedno- i dwuwałowe główne,  forty pancerne główne i międzypolowe, forty międzypolowe obrony bliskiej (forty piechoty), szańce piechoty, baterie artylerii sprzężone i pozycyjne. Najlepiej zachowane są 2 główne forty artyleryjskie jednowałowe i jeden dwuwałowy. Są to forty GHW VIII „Łętownia” w Kuńkowcach, GHW XII „Werner” w Żurawicy i GHW XI „Duńkowiczki” w Duńkowiczkach. Forty VIII i XII mają zachowane wały z poprzecznicami i schronami pogotowia, fosy z reliktami wysadzonych w powietrze kaponier, poterny, schrony centralne, koszary szyjowe. W koszarach fortu XII mieści się muzeum forteczne, a fort VIII zrekonstruowany sponson flankujący koszary. Fort XI ma dodatkowo zachowane baterie pancerne z pozostałościami konstrukcji wysuwano-obrotowych wież pancernych Senkpanzer. W obu najpotężniejszych fortach pancerne GHW IX „Brunner-Glinne” w Ujkowicach i GHW XIII „San Rideau” w Bolestraszycach są zachowane obwałowania, fosy z częściowo zachowanymi galeriami strzelniczymi i zrujnowanymi kaponierami w przeciwstoku, poterny, a w forcie XIII dodatkowo imponujące ruiny koszar szyjowych z granitowymi podstawami wież pancernych (niezachowana część koszar odtworzona została w formie „fantomu”) i jedyny w twierdzy sklepiony wiadukt dwupoziomowego skrzyżowania dróg fortecznych na zapolu. Fort artyleryjski jednowałowy XIIb „Bolestraszyce” ma zachowany wał z poprzecznicami i schronami pogotowia, fosę z pozostałościami kaponier i „fantomy” w miejscu koszar i schronu centralnego. Pozostałe dzieła tej części pierścienia mają zachowane części ziemne oraz w zależności od konstrukcji poszczególnych dzieł - ruiny koszar, schronów pogotowia, baterii pancernych, tradytorów, kaponier.

W części pierścienia znajdującej się po prawej stronie Sanu wytypowane zostały 3 najlepiej zachowane forty oraz 1 szaniec FS z pierwszego obozu warownego. Wszystkie te obiekty znajdują się w obwodzie VI „Siedliska”. Są to forty: fort artyleryjski jednowałowy główny GHW I „Salis Soglio” w Jaksmanicach, fort pancerny główny GHW XV „Borek” wraz z baterią sprzężoną w Siedliskach, fort artyleryjski, jednowałowy główny GHW III „Łuczyce” w Łuczycach oraz szaniec FS „Hurko B” w Hurku. W forcie I „Salis Soglio” zachowane są rozbudowane, skazamatowane koszary zgrupowane wokół 3 wewnętrznych dziedzińców (koszary wokół lewego dziedzińca częściowo są zrujnowane), wały ze stanowiskami dział pomiędzy poprzecznicami ze schronami pogotowia, magazyny amunicyjne z szybami wind amunicyjnych, szyb windy działowej, fosy z murem Carnota, dziedziniec szyjowy,  uszkodzoną bramę wjazdową. W forcie pancernym XV „Borek” zachowane są 2-kondygnacyjne, murowane koszary, schron centralny wały z ruinami baterii pancernej i tradytora z reliktami podstaw działa kazamatowego, wał szyjowy z basteją i bramą wjazdową i fosę z pozostałościami kaponiery w przeciwstoku. W ostatnich latach przeprowadzono rewaloryzację fortu: zrekonstruowano oblachowanie stropu przykrywającego koszary, stalowe okiennice ze strzelnicami we wszystkich oknach i drzwiach wejściowych, stanowisko obserwacyjne w lewym barku, na osi fortu ustawiono czaszę pancernej wieży obserwacyjnej, na lewym skrzydle ustawiono relikty wież pancernych, a na drodze dojazdowej zaaranżowano stanowisko wartownika i barierę z drewnianych kozłów. W sprzężonej baterii zachowane jest obwałowanie ze stanowiskami moździerzy oddzielonymi poprzecznicami, wał szyjowy z bramą i fosa. W ostatnich latach odkryte zostały relikty murów bramy oraz fundamenty i posadzka kuchni na zapolu baterii. W szańcu FS „Hurko B” zachowane jest prawie kompletne obwałowanie i fosa. W forcie III „Łuczyce” zachowane są parterowe, murowane z cegły koszary szyjowe osłonięte wałem z przelotnią, schron centralny zaadaptowany na remizę artyleryjską, wały czół i barków z poprzecznicami, schronami pogotowia i remizami artyleryjskimi, wał szyjowy z bramą wjazdową i wał bastei szyjowej. Przy drodze dojazdowej zachowana jest betonowa wartownia.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa

Rodzaj: budownictwo obronne

Forma ochrony: Pomnik Historii

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_PH.15496